Arts Wouter Arrazola de Oñate: ‘Racisme maakt mensen ziek’

“Elke dag met racisme te maken hebben, dat doet iets met een mens. Dat moeten geen grote vormen van discriminatie zijn. Het venijn zit ook in kleine opmerkingen of vernederingen die voortdurend om de hoek schuilen. Die soorten van agressie hebben een enorme impact, niet alleen op je mentale maar ook op je fysieke gezondheid. Het is als leven in een toxische omgeving. Je intern verdedigingsmechanisme is permanent in verhoogde staat van paraatheid, langdurig. Vergelijk het met de motor van een auto. Laat die een jaar heel de tijd aan staan en die gaat ook kapot.”

‘Elke dag met racisme te maken hebben, dat doet iets met een mens.’

Aan het woord is Wouter Arrazola de Oñate. Hoewel hij zelf arts is, was hij zich niet altijd bewust van de gevolgen van racisme op de gezondheid van mensen. Dat besef kwam pas goed door jaren in Mozambique te wonen, er zijn echtgenote te ontmoeten en met haar terug naar België te verhuizen. “Als witte man merkte ik  die agressie pas echt door samen te zijn met iemand van wie je houdt.”

Wat versta jij onder racisme?

Wouter Arrazola de Oñate: “Racisme gaat over een georganiseerd systeem dat mensen hiërarchisch opdeelt op basis van uiterlijke kenmerken en de sociaal toegekende waarden die bij die kenmerken horen. Sommige groepen worden meer waard geacht  dan anderen, wat hen ook meer macht en voordelen oplevert. Racisme opereert op zo’n manier dat het de rechten, de macht en de levens beschermt van die groepen bovenaan de hiërarchie.”

“Tot op heden proberen sommige wetenschappers toch nog kenmerken of kwaliteiten, zoals IQ of spiermassa, toe te wijzen aan bepaalde groepen mensen. Zij wijten die verschillen dan aan wat ze ‘ras’ noemen. Nochtans is dat complete nonsens.”

Toch zie je gezondheidsverschillen tussen witte en zwarte mensen.

“Dat klopt, maar die liggen niet aan de biologie van een persoon. Ras is een sociale constructie zonder enige biologische basis. Toch heeft dat geloof zich diep in onze samenleving genesteld. Het dateert vanuit de tijd dat wij het nodig vonden om naar andere continenten te trekken en die te koloniseren.”

“In die kolonisatieperiode dwongen we de oorspronkelijke bevolking om gratis voor ons te werken. Je moet straffe redenen bedenken om dat wangedrag te verantwoorden. Je kan dit enkel volhouden als je het verhaal ophangt dat de zwarte mens anders is dan de witte mens, minderwaardig ook. Dat idee leefde sterk en is doorgedrongen in elk domein van onze samenleving. Tot op vandaag”

Racisme zit dus ook ingebakken in de geneeskunde ?

“Laat me een voorbeeld geven. Ongeveer tweehonderd jaar geleden bedacht een Amerikaanse arts die zelf slavenhouder was, dat de longcapaciteit van zwarte mensen anders zou zijn dan die van witte mensen. Dat verschil zou ervoor zorgen dat het gunstig zou zijn voor zwarte mensen om in slavernij te leven. Met als gevolg dat de longfunctie systematisch beter wordt ingeschat, waardoor mensen niet of veel te laat de nodige zorg ontvangen.”

‘Door racisme aan te kaarten, maak je geen vrienden.’

“Dat idee was op niets gebaseerd, maar werd pas recent gecorrigeerd, in 2023, toen de rascorrectie bij longfunctiemetingen afgeschaft werd. Dat is belachelijk laat toch?”

“Ook in de medische wereld dringt de objectieve werkelijkheid soms traag door. Soms blijven artsen lang kleven aan wat ze denken te weten. Gelukkig verschijnt er steeds meer onderzoek dat aangeeft dat racisme ook in de medische wereld een rol speelt. Zo publiceerde het gerenommeerde wetenschappelijk tijdschrift The Lancet in 2022 enkele ijzersterke bijdragen die dit glashelder aantoonden. Ik merk dat zulke studies de geesten eindelijk toch doen rijpen.”

Hoe reageren collega’s als je hen wijst op racisme in de medische wereld?

“Tja, door racisme aan te kaarten maak je geen vrienden, zeker niet in de hogere echelons. Dat kost je al eens een opportuniteit, maar dat is dan maar zo. Je kan onrecht toch niet zo maar laten passeren?”

“Ik wijs collega’s niet persoonlijk met de vinger omdat het hier niet per se over individuele schuld gaat, maar om een mank systeem dat we door de eeuwen heen aangeleerd kregen op school, in de media, in de wetenschap… Maar dat het vaak onbewust en niet-intentioneel is, maakt het niet minder erg. Racisme sloopt mensen, maar tast ook op die manier heel je maatschappij aan. We geven sommige mensen minder kansen en benutten dus niet het volledige potentieel van onze samenleving.”

Op welke manier heeft racisme een impact op gezondheid?

“Gezondheid is veel meer een sociaal gegeven dan wij denken. Als het over gezondheid gaat, denk je al snel aan hoe je zelf een gezonde levensstijl moet hebben of hoe je door persoonlijke hygiëne virussen en bacteriën moet vermijden. Maar dat is slechts een klein deel van het verhaal.”

“Een veel groter deel van het verhaal ligt bij de sociale determinanten: die zijn voor zeventig procent verantwoordelijk voor je gezondheid. Terecht gaat daarbij veel aandacht naar klasse. Maar door die dominante aandacht dreigt een andere factor ondergesneeuwd te raken: racisme.”

“Racisme maakt mensen ziek doordat het lichaam onder permanente stress staat. Het zorgt voor een soort langdurige hoge staat van paraatheid waarbij bepaalde hormonen zoals cortisone, heel de tijd in het lijf aanwezig zijn met effecten op het metabolisme, het hart, de bloedvaten… Dit is gelinkt aan een hele reeks ziektes zoals diabetes, obesitas, hoge bloeddruk, hart- en vaataandoeningen en auto-immuunziektes. We zien ook aan de dopjes bovenop de chromosomen dat mensen van kleur hierdoor sneller verouderen. Dit naast de grote mentale impact uiteraard.”

Racisme zorgt er dus voor dat mensen van kleur minder gezond zijn en dus sneller zorg nodig hebben. Botsen ze ook daar opnieuw op racisme?

“Er zijn sterke aanwijzingen dat er grote ongelijkheid bestaat in de kwaliteit van zorg die mensen krijgen. Zo zien we dat artsen minder snel ingaan op bijvoorbeeld klachten van mensen van kleur, zeker bij vrouwen.”

“Daar is een verklaring voor: tijdens het kolonialisme hebben we bedacht dat zwarte mensen beter tegen pijn kunnen. Ongelooflijke mythes over andere zenuwuiteinden en een dikkere huid leven tot op vandaag door. Hoewel daar geen enkel wetenschappelijk bewijs voor bestaat, maakt het wel dat gezondheidswerkers minder snel reageren op pijn van zwarte mensen.”

“Bij zwangerschap komt daar nog een andere vorm van slechte wetenschap bovenop: het misverstand dat het bekken van zwarte vrouwen kleiner is. Een kind op de wereld zetten, zou voor hen moeilijker verlopen. Wanneer deze vrouwen bij een bevalling klagen van abnormaal veel pijn, wordt dat vaak daaraan geweten.”

“Het gevolg is dat er te lang gewacht wordt om in te grijpen. Soms loopt dat grondig mis. Dit komt trouwens niet enkel voor bij mensen die in armoede leven. Topsporter Serena Williams, rijk en welbespraakt, kent haar lichaam bijzonder goed. Toch overleed ze bijna aan een miskende bloedklonter na haar bevalling. Omdat haar klachten te laat ernstig genomen werden.”

“Uit onderzoek in de VS en Groot-Brittannië blijkt dat zwarte vrouwen tot drie keer meer kans hebben om tijdens de zwangerschap, de bevalling of vlak erna te overlijden. Dat is tot 300 procent meer kans om dood te gaan. Ik vind dat choquerende cijfers. En dat heeft niets met hun biologie te maken.”

Zit er ook racisme in de relatie tussen arts en patiënt?

“Het bestaat nog: een arts of verpleegkundige die bijvoorbeeld vrouwen met een hoofddoek resoluut niet wil helpen. Dat is gruwelijk onaanvaardbaar, maar gelukkig relatief zeldzaam geworden.”

“Veel problematischer is opnieuw het racisme dat ingebouwd is in het gezondheidssysteem, in sommige richtlijnen of opleidingen: artsen en verpleegkundigen die hun eigen cultureel referentiekader zonder erbij na te denken tot norm verheffen en niet begrijpen dat mensen ziekte en gezondheid anders kunnen ervaren. Dat zet de relatie tussen arts en patiënt op het verkeerde spoor en verlaagt de kwaliteit van zorg.”

Kan je daar een voorbeeld van geven?

“Gaat het over verdriet, dan tonen mensen van niet-Westerse afkomst hun gevoelens soms zeer uitgesproken. Wanneer een moeder hoort dat haar zoon overleden is, gooit ze zich in het ziekenhuis luid schreeuwend op de grond. Ik vind dat niet zo gek als je hoort dat je kind er niet meer is. Misschien is het net heel gek dat wij dat niet doen en zelfs genant vinden.”

“Toch omschrijven witte artsen dat vaak als ‘theatraal’ of overdreven. Ze reageren minder rouwondersteunend en maken de kwetsuur daardoor nog erger.”

Ligt de oplossing in meer cultuur-sensitief handelen?

“Cultuur-sensitief handelen is heel belangrijk, maar onvoldoende. En wat betekent dat eigenlijk? Het is zo breed ingevuld en vaak lijkt het dat anti-racistisch handelen daardoor gereduceerd wordt tot enkel een communicatiemethodiek. Met anders communiceren alleen gaan we racisme niet oplossen. Cultuur-sensitieve opleidingen schieten als paddestoelen uit de grond, met het gevaar dat het ‘iets voor de show’ wordt. Medewerkers moeten deelnemen zodat  de organisatie  het vakje ‘diversiteit/anti-racisme’ kan afvinken.”

‘Cultuur-sensitief handelen is heel belangrijk, maar onvoldoende.’

“Racismebestrijding begint bij de erkenning dat racisme een structureel gegeven is. Dat wil ook zeggen dat we onze eigen denkbeelden leren relativeren, of soms afleren. In de zorg noemen sommigen dat culturele bescheidenheid.”

Wat moet ik me bij zo’n culturele bescheidenheid voorstellen?

“Vaak betekent het dat gezondheidswerkers zichzelf volledig moeten deprogrammeren. Ze mogen zich vooral niet gedragen als de alwetenden. In hun contacten met patiënten, moeten ze verschillen erkennen en ervaringen wederzijds respecteren. Dat kan bijvoorbeeld door ruimte te maken voor participatie van patiënten in het zorgtraject. Want mensen zijn zelf de expert van hun eigen lichaam en hun eigen situatie.”

“Ik geef een voorbeeld: bij tuberculosebestrijding is het belangrijk dat mensen hun medicijnen minimum zes maanden lang nemen, ook als ze geen symptomen meer vertonen. Het is niet altijd makkelijk om mensen daartoe te motiveren. Een tijdje geleden hadden we een vrouw die aangaf dat ze wel tot God zou bidden. We hebben bidden onmiddellijk mee op het behandelingsplan gezet samen met de antibiotica. En zijn mee geweest tot bij haar moskee om een gezamenlijk plan op te stellen.”

Zitten we op de goede weg of hebben we vooral nog heel veel werk voor de boeg?

“Culturele bescheidenheid installeren vergt dat we onszelf, onze samenleving en onze historische denkbeelden voortdurend in vraag stellen. We moeten onszelf herprogrammeren als we merken of erop gewezen worden dat die denkbeelden een element van dagelijks racisme vormen.”

“Dat doe je niet met een vingerknip. We zijn er dus nog lang niet als het over dekolonisatie of anti-racisme gaat. Het kan ook enkel slagen als je echt naar mensen luistert die racisme ervaren. Rationaliseer hun ervaringen niet weg, maar cijfer vooral jezelf eens weg. Zwijg en luister. Geloof wat er gezegd wordt.”

“Dat is een moeilijk proces dat dagelijkse en bewuste actie vergt. Ik zeg wel eens dat het is  zoals fitnessen: het is vaak lastig, oncomfortabel, duurt lang en toch moet je koppig volhouden. Als je eraan begint, zie je de resultaten pas maanden later. Als je ermee stopt, verdwijnen de spieren die je gekweekt hebt als sneeuw voor de zon.”

—

Webinar ‘Racisme in de gezondheidszorg’

Geprikkeld door racisme en gezondheid? Op dinsdag 17 december van 10u tot 12u gaat Wouter Arrazola de Oñate tijdens een webinar verder in op dit thema. Hij zal niet alleen dit probleem schetsen, maar ook naar oplossingen kijken en de rol van het sociaal werk daarin.

Deze webinar is een samenwerking van Sociaal.Net en SAM, steunpunt Mens en Samenleving en past in de reeks ‘Spraakmakers’ over prangende maatschappelijke thema’s.

Inschrijven kan via de website van SAM, steunpunt Mens en Samenleving.

Dit interview verscheen eerder op de website van Sociaal.Net en maakt deel uit van een webinarreeks die Sociaal.Net organiseert in samenwerking met SAM, steunpunt Mens en Samenleving.
Foto: © Sociaal.Net / Lisa Develtere