Zomer in Gent, 2023. In een nog warmere junimaand vraagt een negenjarige jongen hoe het kan dat ik okselhaar heb. Of ik wel een meisje ben? De vraag komt van een jongen die opgroeide tussen gladgeschoren vrouwenoksels. De cijfers liegen er niet om. Meer dan 99% van de Amerikaanse vrouwen verwijderen vrijwillig hun lichaamshaar. In het Vlaamse mode- en lifestyleblad Marie Claire, lees ik dat volgens een onderzoek van Dove 59% van de Belgische vrouwen de oksels minstens één keer per week scheert. Het artikel vervolgt: “89% van de respondenten zegt zich zelfzekerder te voelen met verzorgde oksels”. ‘Verzorgde’ dient er als synoniem voor geschoren. Waar komt de moeilijke relatie met ons okselhaar vandaan? Waarom is verzorgd geschoren? In wat volgt, ga ik op zoek naar een geschiedenis van mijn okselhaar. Ik doe dat op basis van het boek Plucked: A History of Hair Removal van de hand van multidisciplinair onderzoeker Rebecca Herzig.
“89% van de respondenten zegt zich zelfzekerder te voelen met verzorgde oksels”. ‘Verzorgde’ dient hier als synoniem voor geschoren
Hoewel ontharingspraktijken door eeuwen heen in allerlei culturen voorkwamen, kent de eeuwwisseling van 19de naar 20ste eeuw een ongekende toename in lichaams- en gezichtsontharing door vrouwen in het Westen. Om de plotse komst van gladde oksels, benen en gezicht te verklaren, wijst Herzig op verschillende factoren: het toegenomen belang van hygiëne, individuele badkamers die privacy bieden, modetrends die arm en onderbeen ontblootten en vernieuwende ontharingstechnieken zoals het Gilette-scheermesje in 1903. Maar het nieuwe, kale schoonheidsideaal is bovenal het kind van een meer duistere geschiedenis: een geschiedenis van de onderdrukking en disciplinering van vrouwen, kolonialisme en slavernij.
In het begin van de 20ste eeuw deden steeds meer witte middenklasse vrouwen hun intrede op de arbeidsmarkt. De economische dominantie van mannen over vrouwen en het onderscheid tussen beide werd daarmee in twijfel getrokken. Het uiterlijk van vrouwen reguleren bood dan een nieuwe strategie om de controle over hen te behouden en een binair gendersysteem te consolideren. Bovendien zou de nieuwe schoonheidsnorm het contrast tussen behaarde mannen en onthaarde vrouwen vergroten: de geboorte van een dubbele standaard.
Een heersend idee binnen de rassen-wetenschap op dat moment was dat verder ‘ontwikkelde’ beschavingen meer zichtbare verschillen vertoonden tussen mannen en vrouwen. Deze link tussen raciale verschillen en gender verschillen wordt onderschreven door María Lugones’ begrip van intersectionaliteit. Kolonialisme kan enkel bestaan door gekoloniseerde volkeren van hun menselijkheid te ontdoen. Dat gebeurt niet enkel op basis van ras, maar ook op basis van gender. Gekoloniseerden wordt dan een cultureel ingevuld gender ontnomen; zij zouden samenvallen met een biologisch bepaalde sekse. Dit stelde witte wetenschappers en heersers in staat te beargumenteren dat het Europese ras superieur is aan andere rassen.
Vrouwen die hun lichaamshaar scheren, geven daar in hun leven gemiddeld zo'n 9.000 euro aan uit. Wanneer ze zich waxen is dat 21.000 euro. Wat we krijgen voor al dat geld? Pijnlijke stoppels die we de dag nadien al kunnen overdoen
Een andere, daarmee vervlochten manier waarop lichaamshaar dienst deed als aanduiding van raciale verschillen deed zich voor binnen het evolutiedenken. Wetenschappers misbruikten Darwins evolutietheorie om te beargumenteren dat ras een evolutionair continuüm is. Daarbij staan gekoloniseerde rassen dichter bij dieren, tegenover het meest geëvolueerde en beschaafde witte ras. Lichaamshaar werd dan gezien als kenmerk van dierlijkheid.
In haar boek Fearing the Black Body gebruikt sociologe Sabrina Strings het voorbeeld van Saartjie Baartman om aan te tonen hoe het zwarte, gekoloniseerde lichaam werd voorgesteld als dierlijk, dik en harig. Baartman reisde geketend door Europa als menselijke attractie. Tijdens de vertoningen beval een africhter de tot slaaf gemaakte vrouw naar voren te stappen vanuit haar donkere kooi en de toeschouwers zogezegd te bestormen. Het publiek kreeg zo precies wat het wilde: de rechtvaardiging voor hun angst en afkeer van zwarte vrouwen. In de 18de en 19de eeuw werden harige lotgenoten van Baartman geregeld tentoongesteld in freak shows doorheen Europa, als onderdeel van de heersende rassenpolitiek.
Hoewel een expliciete rassenpolitiek zich vandaag hijst in meer impliciete jasjes en formele gendergelijkheid steeds vaker deel uitmaakt van politieke agenda’s, blijft het kale schoonheidsideaal onveranderd. Dat kost ons niet alleen zeggenschap over ons eigen lichaam, maar ook geld. Vrouwen die hun lichaamshaar scheren, geven daar in hun leven gemiddeld zo'n 9.000 euro aan uit. Wanneer ze zich waxen is dat 21.000 euro. Wat we krijgen voor al dat geld? Pijnlijke stoppels die we de dag nadien al kunnen overdoen. Of de toepassing van een techniek op ons lijf die wordt gebruikt om dode kippen van hun pluimen te ontdoen. Waarom blijven we, ondanks al deze ongemakken verlangen naar gladde benen of zachte oksels? Of zoals Audre Lorde zich afvraagt: “wie zou hebben geloofd dat onze dochters hun lichamen weer zouden laten belemmeren en martelen door hoge hakken, kokerrokjes” – en ook: ontharings-praktijken? De generatiekloof is in dat opzicht een belangrijk sociaal instrument van onderdrukking. Wanneer jongere leden van een samenleving de oudere leden onwenselijk of overbodig achten, zullen we wat onze moeders reeds leerden opnieuw leren. We zullen nooit in staat zijn onze ervaringen met elkaar te vergelijken en de belangrijkste vraag te stellen: waarom? Dit zorgt voor een historisch geheugenverlies waarbij we telkens wanneer we bus drie opstappen, denken de eerste te zijn.
Naast de generatiekloof, kan ook zelfdisciplinering bijdragen aan het behoud van onderdrukkende ontharingspraktijken. Vrouwen beschouwen scheren, waxen of laseren doorgaans als individuele, vrije keuze
Naast de generatiekloof, kan ook zelfdiscipline bijdragen aan het behoud van onderdrukkende ontharingspraktijken. Vrouwen beschouwen scheren, waxen of laseren doorgaans als individuele, vrije keuze. Dit sluit aan bij de Foucaultiaanse notie van zelfdisciplinering. Zelfdiscipline is een verfijnde tactiek van machtssystemen, nauwelijks waarneembaar maar van groot belang, waarbij individuen sociale normen niet langer volgen omdat dat hen wordt opgelegd, maar omdat ze dat zelf (denken te) willen. De nadruk die vrouwen leggen op lichaams- en gezichtsontharing als uitdrukking van eigenwaarde of persoonlijke voorkeur toont hoe neoliberaal individualisme geruisloos dominante, patriarchale en koloniale schoonheidsnormen genormaliseerd heeft.
Nu steeds meer vrouwen hun okselhaar voorgoed laten weglaseren – en daarmee ook de mogelijkheid tot harig verzet – is het meer dan ooit belangrijk de lelijke geschiedenis van deze mooie haren te belichten.
Op het einde van de 19de eeuw beginnen wetenschappers te verspreiden dat gekoloniseerde volkeren typisch harig zijn. De ‘natuurlijke harigheid’ van zwarte mensen kon geen afdoend schoonheidsideaal zijn voor witte vrouwen. Dus schoven ze een nieuw, kaal schoonheidsideaal naar voor, dat past bij de Europese moderniteitswaarden van discipline, zelfcontrole en een binair gendersysteem. Het controleren van schoonheidsregimes bood bovendien een nieuwe manier om Europese vrouwen in het gareel te houden nu zij toetraden tot de arbeidsmarkt.
Volgende zomer zwaai ik trots mijn armen in de lucht wanneer ik op zweterige dagen balans zoek op de bus – tegen een praktijk ontsproten uit slavernij, kolonialisme en het controleren van vrouwen wereldwijd.
Over de auteur:
Saar Lermytte (zij/haar) studeert gender en diversiteitsstudies aan de Universiteit van Gent. Al schrijvend, kijkend en voelend probeert ze zichzelf dertig centimeter te bewegen: van hoofd naar hart.
