Hun dromen, hun ervaringen, hun geschiedenis, hun dagelijkse realiteit, dat alles bepaalt mede de bril waardoor de lezers de tekst lezen en vormgeven. Zo worden de lezers mede-vertellers van het verhaal.
Nasr Abu Zayd werd geboren en groeide op in de buurt van Tanta, een stad in de Egyptische Nijldelta. Hij was een pientere jongen, kende al op jonge leeftijd de Koran uit het hoofd, studeerde graag, was betoverd door de schoonheid van de Arabisch-Koranische taal en interesseerde zich enorm in politiek als instrument voor sociale rechtvaardigheid. Helaas verloor hij als tiener zijn vader en moest hij als oudste van het gezin naar de technische school, om zo snel mogelijk geld te kunnen verdienen. Hij werkte jarenlang als radiotechnicus en reisde daardoor het hele land af, waardoor hij met de meest verschillende mensen in contact kwam. Deze ervaringen versterkten hem in zijn gevoel voor sociale rechtvaardigheid. Toen hij in Cairo een vaste baan kreeg, kon hij eindelijk zijn hart volgen en combineerde hij zijn werk met een universitaire opleiding in Arabische taalkunde en Koranstudies.
Hermeneutiek en de Koran
Als vrome moslim en vanuit zijn passie voor de Arabische taal begon hij zich te verdiepen in een literaire analyse van de Koran. In de traditie van de hermeneutiek bekeek hij de Koran vanuit twee perspectieven, die elkaar niet in de weg stonden, maar aanvulden, namelijk:
- de Koran als goddelijke boodschap die universeel, eeuwig en onveranderlijk is
- de Koran als literaire tekst, die binnen een bepaalde context tot stand is gekomen en leeft, die voortdurend herlezen en herdacht moet worden
Doorbreken van het monopolie
Omdat hij de taalkundige tekstinterpretatie los liet op 'de heilige Koran', werd hij door een deel van de academische en religieuze elite in Cairo verketterd - hij doorbrak immers het monopolie van de theologen om de Koran te mogen interpreteren. Als 'geloofsafvallige' kon hij niet getrouwd zijn met een moslimvrouw, en dus dreigde er een rechtzaak om hem en zijn vrouw, Ibtihaal Yunes, docente Romaanse talen, van elkaar te scheiden. Zo ver heeft het koppel het niet laten komen. Samen vertrokken ze naar Nederland, waar Nasr Abu Zayd aangesteld werd aan de universiteit van Leiden. Hij werd zwaar ziek en trok terug naar Egypte om daar te sterven. Hij liet ontzettend boeiende inzichten over religie en met name de islam achter. Enkele referenties vindt u onderaan het artikel.
Religie leeft
Nasr Abu Zayd ziet religie als iets dynamisch, iets dat ontstaat en zichzelf blijft vormgeven binnen bepaalde contexten. Hij hanteert een hermeneutische benadering van religieuze vragen, waarbij hij kijkt naar de sociale, culturele en historische praktijken waarin de statische tekst als openbaring telkens opnieuw wordt geopend, geleefd, beleefd en uitgelegd. Zo dus ook de islam. De betekenisgeving door moslims (de lezers of ontvangers) aan de Koran (de tekst of boodschap) is een dynamisch verhaal, waarbij de islam voortdurend wordt uitgevonden, en dat gebeurt in dialoog met de wereld rondom en dus binnen de context van de lezers. Hun dromen, hun ervaringen, hun geschiedenis, hun dagelijkse realiteit, dat alles bepaalt mede de bril waardoor de lezers de tekst lezen en vormgeven. Zo worden de lezers mede-vertellers van het verhaal.
Islam als resultaat van interactie
Ook het ontstaan van de islam situeert zich binnen een dynamiek van contacten, lezingen, verhalen. De islam is niet in een leegte ontstaan, en is ook geen totaal nieuwe religie, maar een erfgenaam van het christendom en laat zich mede uitdagen door dat christendom, door de gelijkenissen én de verschillen. In tegenstelling tot het christendom, dat ontstond binnen een context van een Romeins Rijk met duidelijke wetten en politieke structuren, ontstond de islam in een verdeeld politiek vacuum en een oorlogscontext tussen elkaar bestrijdende stammen. Islam kwam dus, meer dan het christendom, met een set van maatschappelijke handvaten om vrede en sociale rechtvaardigheid te brengen. De islam heeft zich met andere woorden mede ontwikkeld in confrontatie met deze bestaande ideeën en praktijken. Dit inzicht is belangrijk, want het toont aan dat de betekenis van de islam telkens opnieuw wordt geherformuleerd in contact met de ander en dat die betekenisshift steeds moet streven naar het bereiken van rechtvaardigheid binnen de veranderende context. De islamitische filosofie is volgens Abu Zayd dan ook het voortdurend samenbrengen van revelatie en rede. En de islamitische beschaving is zodanig het resultaat van interactie(s).
De ander als spiegel van het zelf
Vanuit die interactie stelt Nasr Abu Zayd dat de Ander gewaardeerd moet worden als de spiegel waardoor het Zelf zichzelf kan zien door andere ogen. De ander is heel belangrijk voor de eigen ontwikkeling. God creeerde de mensen in verschil, opdat ze elkaar zouden leren kennen. Net dat inzicht, wat hij zelf 'mystiek' noemt, is vandaag de dag meer revolutionair dan ooit. In een tijd waarin de Ander steevast als gevaar of zelfs minderwaardig wordt beschouwd, kan alleen (zelf)reflectie de mensheid nog redden van haar ontmenselijking. Daarvoor moeten we allereerst in de spiegel die de Ander ons voorhoudt durven kijken. Op een heldere manier en los van vooringenomenheden. Alleen zo zullen we onszelf (her)ontdekken en vanuit die verbinding met onszelf ons kunnen verbinden met de Ander. Klinkt dit te mystiek? Wel, Nasr Abu Zayd was dan ook een mysticus. Iemand die de eenheid zag tussen goddelijke revelatie, rede, sociale rechtvaardigheid en mystiek.
**
Enkele beschikbare uitgaven van en over Nasr Abu Zayd zijn:
- Mijn leven met de islam, Haarlem (Uitg. Gottmer) 2002, ISBN 90-230-1105-8
- Vernieuwing in het islamitisch denken, Amsterdam (Uitg. Bulaaq) 1996/2003, ISBN 90-5460-017-9
- Rethinking the Qur'an: Towards a Humanistic Hermeneutics, Utrecht (Humanistics University Press) 2004, ISBN 90-6665-605-0
