Slam aan de Schelde

Vaders bescherm uw dochters! Ze zijn verknocht aan poëzie. Antwerpen kent sinds goed anderhalf jaar een populaire urban poetry scene met open mic avonden en poëzie-wedstrijden. Slam is stilaan een vaste waarde op podia van de Kif Kif Awards, Nuff Said en Mic's Up. Lokale en internationale dichters worden gretig geprogrammeerd en gesmaakt door het publiek. In april haalde het Zuiderpershuis Black Ice naar ons landje en koppelde er meteen een stevige workshop aan.

Slam Poetry is ontstaan uit de behoefte om poëzie weer hip te maken. Ze bouwt verder op verschillende artistieke stromingen. Vroegere voorlopers van deze toegankelijke en energieke vorm van poëzie zijn Black Minstrelsy en de Harlem Renaissance uit de jaren 1920: een literaire beweging gedragen door zwarte kunstenaars, schrijvers, dichters en dansers die hun plaats opeiste in een Amerika dat nog niet zolang daarvoor bevrijd werd van de slavernij.
In de jaren 1950 zetten leden van wat we vandaag de Beat Generation noemen – met als beroemde exponenten Jack Kerouac, Allen Ginsberg en William Burroughs – zich af tegen de naoorlogse burgerlijke cultuur. Ze propageerden een bohemien-levensstijl op het ritme van de jazz. Het autobiografische aspect en de oraliteit (het mondeling karakter) van hun gedichten, maakte dat hun poëzie weerklank vond bij een jong publiek. In knusse bars en koffiehuisjes werd de afstand tussen dichter en publiek verkleind. Het is hier dat het concept van open mics groeide en dat vrouwelijke dichters en dichters uit minderheden een plaats krijgen in een interraciaal cultureel landschap, dat gemeenschap en authenticiteit uitstraalde. Deze beweging vormde een rechtstreekse inspiratiebron voor de latere slamdichters.
Leroi Jones – beter bekend als Amiri Baraka – gaf eind jaren 1960 een stevige literaire duw aan zwarte schrijvers in de VS. We zitten in de nadagen van de moord op Malcom X en de zwarte ontvoogdingsbeweging, alsook de reactie er op door de overheid wordt grimmiger. The Black Arts Movement is voor de kunsten wat de Black Panthers zijn in de politiek. Het radicaal afzetten tegen een burgerlijk en racistisch establishment. Expliciet politieke boodschappen over discriminatie, ongelijkheid en identiteit vormen een sterke inhoudelijke push die later ook in de hip hop en de slam zal opgepikt worden.
De hiphop zou de slam pas in een later stadium beïnvloeden. Hiphop ontwikkelde zich in het New York van de jaren 1970 tot een volwaardige cultuur met verschillende elementen: rap, graffiti, beatbox en breakdance. De beweging genereerde een gemeenschap van artiesten die culturele waarden, belangen en politieke standpunten vertolkten. Naarmate hiphop aan populariteit won en de commercialisering zich inzette kreeg men twee groepen: de ene behield het authentieke karakter en haar sociale engagement, de andere koos resoluut voor een stoer en crimineel imago. De gangsta rap was geboren. De oorspronkelijke hiphop bleef grotendeels underground. Het zijn vooral de kritische rappers die zich aangetrokken voelden tot de spoken word poetry en de poetry slams en hun stempel drukten op de slam.

De aanzet voor de poetry slams kwam echter uit een andere hoek. In 1985 organiseerde Marc Smith in the Get Me High Lounge jazzclub in Chicago de allereerste poëziewedstrijd. Dichters namen het tegen elkaar op en het publiek mocht bepalen wie won. Niet enkel je gedicht was doorslaggevend, ook je performance was van tel. De voordracht moest het publiek aanspreken. Dichters brachten een zelfgeschreven stuk binnen de 3 minuten. Het publiek schreef punten op het bord. Het dramatische spel van winnen en verliezen gaven een enorme stimulans aan deze poëzievoordrachten. Na een paar jaar kreeg ene Bob Holman lucht van deze wedstrijden en bracht het concept naar New York. In het Nuyorican Café, een plek waar tot dan Puerto Ricaanse dichters hun sociaal getinte poëzie brachten, sloegen de poetry slams in als een bom. De rest is geschiedenis. Binnen afzienbare tijd kreeg het Nuyorican café concurrentie van andere bars, werden er nationale poetry slams georganiseerd, documentaires geproduceerd en verspreidde de beweging zich naar alle uithoeken van de wereld. Films als Slam en Slam Nation, en artiesten als Saul Williams hebben heel wat jonge poëten geïnspireerd. De commercialisering kon niet uitblijven. Begin jaren 2000 bracht Russel Simmons slam als volwaardig televisieprogramma met Def Poetry op de betaalzender HBO. De show werd gepresenteerd door Mos Def, het wedstrijdaspect werd achterwege gelaten en ook bekende rappers, Soul- en R&B artiesten vonden hun weg naar het podium.

Van de VS en New York terug naar die andere wereldstad. Er bestond al een Belgisch kampioenschap poetry slam, maar er was geen echte slam scene in Antwerpen. In 2007 programmeerde Kif Kif voor het eerst spoken word op haar jaarlijkse awards. Het jaar erop koos de organisatie voor de term slam. Patrick N'Siala Kiese, toenmalige medewerker van Kif Kif en vandaag jongerenmedewerker bij het Zuiderpershuis – maakt een onderscheid tussen slam als stijl en slam poetry als wedstrijdvorm. Ze waren op zoek naar de energieke uitdrukkingsvorm: hiphop zonder beat.

In het kielzog van Kif Kif boekten Nuff Said en het Zuiderpershuis grote namen uit het Amerikaanse slamwereldje als Amir Sulaiman, Shariff Simmons en Black Ice. Mic's Up bood dan weer podiumkansen aan lokaal talent. Er werden ook workshops gekoppeld aan deze optredens. Die van Amir Sulaiman was een keerpunt voor Elisabeth Severino Fernandes (Elli) voor de Antwerpse slam scene. Voordien waren er weinig mogelijkheden om je als slamdichter te ontplooien. Ofwel moest je een optreden op een groter podium vastkrijgen, ofwel wachten op het BK Poetry Slam. Voor vele beginnende slammers was de drempel hoog. Veel te hoog. Sulaiman benadrukte het belang van open mic sessies en mogelijkheden om te oefenen. Elli had op dat moment net slam ontdekt en miste die kansen. Ze is dan zelf in dat gat gesprongen met Mama's Open Mic.
Elke twee weken komen slammers samen om het beste van zichzelf te geven. Er worden een 5tal artiesten vastgelegd en nadien is de micro vrij voor wie hem grijpen wil. Mama's Open Mic heeft de slam scene een serieuze boost gegeven. In anderhalf jaar heeft Elli zo een 150 verschillende performers gezien en ze is nog elke keer verbaasd van het aanwezige talent. Mama Matreia - het kleine cafeetje aan de Lange Nieuwstraat, waar de sessies plaatsvinden, heeft zelfs geen podium. Je staat er midden in het publiek. Max Greyson vindt deze avonden heerlijk: “Het is een zalige formule om nieuw materiaal uit te testen. Je kan er gewoon niet afgaan.” Bij Mama's Open Mic speelt het wedstrijdaspect niet en de teksten zijn er regelmatig maatschappijkritisch en politiek getint. Het concept slaat aan. Deze zomer verzorgt Mama's Open Mic elke woensdag de Grab the Mic sessies in de Zomerfabriek: 'de grootste open mic van Vlaanderen!'
En er is meer, in augustus trekt de Mama met een schare reggaepoëten naar Reggae Geel met “Bless the Mic”. Urban poetry zit in de lift!
Elli wil de volgende jaren het concept van de open mics verder uitbouwen en hoopt heel wat festivals aan te doen met haar poëten. Ze wil ook als coach optreden voor beginnend talent.

Ook op het Kiel heeft het slam virus toegeslagen. Sinds april organiseert Ali Azzouz er echte poetry slams in cultureel ontmoetingscentrum NOVA met elke keer een ander thema: mannen vs vrouwen, rappers vs dichters... Hier speelt het wedstrijdaspect wel en mag het publiek punten noteren op groenige krijtbordjes. De teksten die gebracht worden zijn er echter niet minder bewogen om.
Zowel bij de Poetry Slams van het poëziecafé als op Mama's Open Mic worden de gedichten gekenmerkt door referenties naar identiteit en sociaal engagement. Sommige dichters tekenen zich in een tegencultuur die zich afzet tegen racisme, sexisme, kapitalisme..., maar zeker niet iedereen. Elk mogelijk thema passeert de revue en taboes worden niet uit de weg gegaan. Een luchtig uitgewerkte anecdote over een ongewenste date kan dus even goed.

Het aantrekkelijke aan de slam scene is haar open en democratisch karakter. Er heerst een gezellige, warme sfeer en iedereen mag een stuk brengen ongeacht het onderwerp of de stijl. Zowel de poëzie, de artiesten als het publiek zijn zeer divers. Eerlijkheid en authenticiteit worden hoog in het vaandel gekregen. De teksten zijn niet zelden erg persoonlijk en zelfbewust:

“Laat mij een vrouw zijn.
Geef me mijn waardigheid en toon me wat beschaafdheid.
Beschouw me niet als een appetijtelijk stuk vlees want ik wil een vrouw zijn
Mag ik een vrouw zijn?
Of is dat te veel gevraagd misschien?” (Assia El Yahyaoui)

Slam geeft uitdrukking aan de stem van jongeren in een grootstedelijke, superdiverse context: de vragen waarmee ze kampen en de idealen die ze koesteren. Het heeft bijgevolg een zeer sterk gemeenschapsvormend karakter, waarbij ze haar kracht put uit oprechtheid, contestatie en ruimte voor diversiteit. Hoewel spitsvondigheid en strakke performance ten zeerste gewaardeerd worden, is het vaak de herkenning met de teksten die de appreciatie van het publiek oplevert.

Eén van de producties die het afgelopen stof deed opwaaien in Madame Fortuna, een klein theaterzaaltje in hartje Borgerhout, was Apathie² van Wim Geysen. Slamartiest Seckou neem het op tegen theatermaker Jan Hardies een voortdravende show die bol staat van cynisme en...apathie. Seckou, de negativo breekt alles af, hij is twijfelaar een misantroop, een anti-vist. Hij is tegen alles. Jan Hardies speelt de positivo met een ego dat te groot is voor eender welke ruimte en zijn wereld zo klein heeft gemaakt, dat hij deze kan beheersen. Beide drukken tegenovergestelde wereldbeelden uit. De show roept veel vragen op en geeft verschillende tendensen in onze samenleving weer: de tegenstelling van het graaigrage neoliberalisme en de verontwaardiging van de indignados (What's in a name) en de occupybeweging. Het is een maatschappijkritische voorstelling met een sterke inhoudelijke link naar het slam circuit. Aan de voorstelling is een traject gekoppeld met middelbare scholen in samenwerking met de Artesis Hogeschool. De leegte van het podium in combinatie met het uiterste gedoseerd gebruik van rudimentaire technische snufjes als een powerpoint, megafoon en groovebox maken van het stuk een energieke en dynamische show, met weinig ruimte voor verveling.

Slam leeft in Antwerpen en heeft haar parels zeker nog niet prijs gegeven. De authenticiteit, herkenbaarheid en zin voor performance maken dat deze beweging een blijvertje is en nog veel artiesten en projecten zal genereren. Het is een poëzie van de eenentwintigste eeuw dat een breed publiek weet aan te spreken en jongeren en volwassenen met verschillende achtergronden samenbrengt rond gedeelde interesses. In een stad met een meer dan behoorlijke traditie van populair theater, wordt deze energieke poëzie omarmd als een welgekomen nieuwkomer.