Ajaz Ahmed Khan – Sharia-conform bankieren

Van Ecuador tot Pakistan en van Sudan tot Bosnië werkte Ajaz Khan in allerhande projecten rond ontwikkelingssamenwerking en microfinanciering. Na jaren als beleidsadviseur bij Islamic Relief, is hij nu de expert microfinanciering voor Care International, één van de grootste NGO's in de wereld. Zijn laatste en erg succesvolle project is lendwithcare.org, een website die aan iedereen de mogelijkheid biedt om boeren en ondernemers over de hele wereld rechtstreekse microleningen te geven. Het project draait nog maar een drietal jaar, maar verzorgde ondertussen al meer dan 3 miljoen pond aan leningen.

Toen ik Ajaz Khan in Londen ontmoette, wou ik hem vooral wat dieper uitvragen over de huidige opkomst van islamitisch bankieren en de wijze waarop dit al dan niet een positieve bijdrage kan leveren op vlak van microfinanciering. Een nuance bleek meteen op zijn plaats. “Technisch gesproken,” zei deze zachte en rustige man, “mogen we het eigenlijk geen 'islamitisch' bankieren noemen. 'Sharia-conform bankieren’ is een betere term want het gaat om financiële transacties die in overeenstemming zijn met de principes van de sharia. Of ze al dan niet door moslims of islamitische groeperingen worden uitgevoerd, doet er niet toe.”

Halal Monk: Wat betekent het dan precies om sharia-conform te zijn als finaniële instelling?

Ajaz Khan: Financiën en handel zijn over het algemeen heel belangrijk voor moslims. De langste vers in de Koran is er trouwens één over zaken en handel. Ook bieden verschillende hadith's heel wat praktische raad over de manier waarop we handel kunnen drijven. Waarschijnlijk heeft dat veel te maken met het feit dat Mekka een handelscentrum was en dat de profeet zelf een handelaar was. Maar in de tijd van de profeet waren er ook heel wat financiële praktijken die mensen uitbuitten. Wanneer iemand zijn lening niet op tijd kon betalen, bijvoorbeeld, werd zijn schuld automatisch verdubbeld. In de nieuwe moslimgemeenschap werden er regels gehanteerd die een veel eerlijkere en gelijkwaardigere basis boden om de onderdrukking van de zwakken door de sterkeren tegen te gaan. Daarom zijn sharia-conform bankieren en sharia-conforme handel eigenlijk niet veel meer dan 'fair omgaan met elkaar'. In de kern gaat het heel eenvoudig om 'het wegnemen van de mogelijkheid dat de sterkere de zwakkere financiëel zou kunnen uitbuiten'.

Halal Monk: Maar ik veronderstel dat heel wat mensen in islamitische landen niet gewoon ‘ethische’ financiering willen en expliciet sharia-conform bankieren wensen dat zich ook aan alle specifieke regels houdt.

Ajaz Khan: Dat hangt er wat van af. Studies tonen aan dat er een heel groot onderscheid is tussen verschillende landen. De verwachtingen van Marokkanen verschilt van die van Egyptenaren, bijvoorbeeld. Niettemin is er altijd een aanzienlijk gedeelte van de bevolking dat zijn religieuze principes zo goed mogelijk wil volgen, ook inzake financiën. In sommige landen geeft twintig procent van de bevolking aan geïnteresseerd te zijn in islamitische financiële diensten. In andere landen is dat zestig procent.
Het is dus zeker niet iets waar elke Moslim om vraagt, maar er is wel degelijk een grote groep die werkelijk geïnteresseerd is in sharia-conforme diensten. En niet alleen in de moslimwereld, maar ook in landen zoals Groot-Brittanië waar ook een grote moslimgemeenschap woont. In Engeland hebben we bijvoorbeeld de enige op zichzelf staande sharia-conforme bank – the Islamic Bank of Britain – en alle grote banken zoals HSBC of Lloyd hebben ‘Islamitische loketten’ die sharia-conforme rekeningen en diensten aanbieden.

Halal Monk: Zijn die producten en diensten werkelijk anders? We horen bijvoorbeeld veel over het feit dat islamitische banken geen intrest zouden mogen vragen, maar wanneer ik de producten soms wat beter bekijk, kom ik al snel tot de conclusie dat er ernstige vraagtekens kunnen bij geplaatst worden. Zo hoorde ik bijvoorbeeld over banken die geen intrest vragen op een lening die je aangaat om een huis te kopen omdat ze het huis zelf opkopen en dat huis vervolgens aan hun cliënten doorverkopen met een grote winst.

Ajaz Khan: Je mag zeker sceptisch zijn. Algemeen gesproken staat islamitisch bankieren op dit moment op een kruispunt en we moeten ons afvragen welke richting het uit zal gaan. Het werd in de laatste jaren grondiger ontwikkeld en het werd wijder verspreid, maar heel wat instellingen die het islamitisch bankieren in hun aanbod opnamen, doen eigenlijk gewoon een oefening in financial engineering. Ze bekijken welke religieuze regels ze precies moeten naleven en denken dat ze vervolgens eender wat kunnen doen zolang ze maar binnen die paar regels blijven. Ze veranderen dus niets aan hun filosofie of aan de manier waarop ze aan business doen, ze veranderen enkel de instrumenten.

Zo was ik eens in Indonesië om er een aantal kleine coöperaties te bezoeken. Toen ik hun werkwijze uiteindelijk had uitgespit, werd duidelijk dat ze een heel gewone enkelvoudige intrest vroegen aan hun klanten. Toch noemde ze het sharia-conform. Ze hadden het gevoel dat het sharia-conform was omdat de intresten niet verhoogden en omdat er geen straf voorzien was wanneer iemand zijn lening wat te laat terugbetaalde. Ze zeiden ook dat het sharia-conform was omdat de geleerde het gezegd had. Maar wat een geleerde ook zegt, als het er uitziet als intrest en als het naar intrest ruikt, dan is het hoogst waarschijnlijk ook intrest.

Het is natuurlijk heel moeilijk om de manier van denken te veranderen wanneer mensen al vijfhonderd jaar een bepaalde manier van werken gewoon zijn. Maar heel wat mensen die zich bezig houden met het islamitisch bankieren willen echt even stilstaan en rustig nadenken om er zeker van te zijn dat het niet om dezelfde uitbuitingsmechanismen gaat, maar dan verkleed als iets anders. Er zijn ook een paar goede organisaties die zeker onze steun verdienen. Zo vind je in Pakistan bijvoorbeeld de Farz Foundation van Farhat Abbas Shah. Die is behoorlijk innoverend. Ze geven leningen op basis van partnerschap. Ze delen in de winst als er een winst is, maar ook in het verlies als er verlies is.

Halal Monk: Ik veronderstel dat de grootste vernieuwers van de sector onder de microfinancierders te vinden zijn. Aangezien zij zich bezig houden met ontwikkelingssamenwerking, zijn zij waarschijnlijk voorzichtiger.

Ajaz Khan: Dat hangt er wat van af. In 1992 begon ik te werken in de ontwikkelingssamenwerking. Heel wat jaren van mijn werk in de sector was ik bezig met microfinanciering. Maar wat ik in die tijd merkte is dat heel wat microfinancieringsinstellingen op banken begonnen te lijken. Ze werden mini-versies van dezelfde systemen. Ze gebruikten dezelfde regels en ze vergaten hun ontwikkelingsmissie. Geld verdienen werd hun uiteindelijke doel waardoor het helpen van de armen niet meer de hoofdzaak was.

Dat kwam deels door het feit dat ze op een bepaald moment geen middelen meer hadden. Het enige geld dat zij konden krijgen om hun microfinanciering gaande te houden kwam van grote investeringsfondsen zoals Triodos of Blue Orchard. Die fondsen zijn een onderdeel van een tien tot twaalftal hoofdzakelijk Europese investeringsinstellingen die de motor zijn achter de hele microfinancieringsindustrie over de hele wereld.

De meesten van die instellingen geven leningen aan de microfinancieringsinitiatieven (MFI's) met een jaarlijkse rente van 5 of 10 procent. Daarenboven bedraagt de inflatie in heel wat landen waar microfinanciering nuttig is ook zo'n 5 tot 10 procent. Dat zorgt voor een situatie waarin heel wat MFI's op zijn minst een rente van 20 procent moeten rekenen op hun leningen. Sommige MFI's in het veld begonnen standaard zo'n 60, 80 of zelfs 120 procent te vragen aan de armen. Dit kan natuurlijk niet goed zijn.

Halal Monk: Jouw eigen Lend With Care project is natuurlijk bedoeld als een middel om dat probleem tegen te gaan.

Ajaz Khan: Inderdaad. Met Lend With Care willen we er voor zorgen dat mensen geld kunnen geven aan de MFI’s zonder dat de grote investeerders er moeten tussen komen. Op lendwithcare.org geven individuen een klein beetje geld dat wij vervolgens doorstorten aan de MFI’s zonder enige vorm van intrest. Dat kunnen we natuurlijk maar doen omdat wij zelf ook geen intresten uitkeren aan de individuen die geld uitlenen. Maar de mensen die online gaan om zo'n lening te verstrekken doen het natuurlijk niet om te profiteren van een intrest, ze willen heel eenvoudig mensen helpen.

Wat het hele system zo goed maakt is niettemin dat leningen nog steeds leningen zijn. Ze worden dus wel degelijk terugbetaald. Na enkele maanden heeft de leningverstrekker zijn geld dan ook terug en kan hij datzelfde bedrag opnieuw uitlenen aan een andere ondernemer in het zuiden. Veel mensen zien het als een nieuwe vorm van liefdadigheid. Het is immers liefdadigheid maar tegelijkertijd ook niet. Het is liefdadigheid maar ook business.

Halal Monk: En wie financiert de organisatie achter lendwithcare.org? Je hebt waarschijnlijk een uitgebreide structuur nodig om er voor te zorgen dat alle transacties correct worden opgevolgd.

Ajaz Khan: We worden financieel gesteund door Care International, die, als grote ngo, op basis van giften en donaties werkt. We worden ook gesponsord door The Co-Operative Group, de grootste consumentencoöperatie in het Verenigd Koninkrijk. We hoeven de mensen die lenen dus geen cent aan te rekenen en de MFI's al evenmin. Dat zullen we ook zo houden.

Halal Monk: Ik vermoed dat de arme ondernemers een dergelijk project met open armen ontvangen. Zijn er bepaalde voorwaarden die jullie opleggen aan de MFI's waarmee je samen werkt?

Ajaz Khan: We selecteren MFI's met een sterke focus op sociale ontwikkeling en een coöperatieve structuur die in het bezit is van de leden, zodat elke winst die de coöperatie maakt ook terug keert naar de leden. En we hebben natuurlijk ook een expliciete ethische code bij Lend With Care. We financieren geen ondernemingen die gepaard gaan met dierenleed, die het milieu schade berokkenen, die alcohol verkopen, enzovoort.

Halal Monk: Heeft Care International een islamitische achtergrond?

Ajaz Khan: Helemaal niet. Het is één van de grootste seculiere ngo's in de wereld. Ze werken met mensen die er eender welke religieuze overtuiging (of geen enkele) op na houden.

Halal Monk: Waar komt dan de keuze vandaan om geen ondernemers te ondersteunen die alcohol verhandelen?

Ajaz Khan: Dat is heel eenvoudig omdat we overtuigd zijn dat het promoten van alcohol in rurale gebieden heel vaak een desastreus effect heeft op de gemeenschappen. Heel wat van de waarden die onderdeel zijn van islamitische ontwikkelingssamenwerking worden nu eenmaal gedeeld door anderen. Zoals ik in het begin al zei, in die zin zou sharia-conforme microfinanciering ook eenvoudigweg 'ethische' microfinanciering kunnen genoemd worden. Ik denk dat we vaak ook meer steun zouden vinden als we het zo'n naam gaven.

Halal Monk: Moet ik dan concluderen dat islamitisch bankieren en microfinancieren uiteindelijk, als je het goed en wel bekijkt, helemaal niet zo veel verschilt van andere vormen van ethisch bankieren?

Ajaz Khan: Wanneer we naar de ethische grenzen kijken van datgene waar we niet in investeren, zoals wapens of alcohol, dan is dat zeker hetzelfde voor andere ethische vormen van bankieren. Ik veronderstel dat het enige echt specifiek islamitische element de keuze is om niet in varkenskweek te investeren. Maar dat is een heel klein detail.
Zelfs als we het puur van de technische zijde bekijken, is er eigenlijk weinig uniek aan islamitisch bankieren. Je kan heel lang over de specifieke aspecten debatteren, maar uiteindelijk zal je in de conventionele bankensector gelijkaardige zaken vinden. Dat is zelfs het geval met het idee van het wegnemen van intresten. Als je vijfhonderd jaar terug keert in de tijd zal je zien dat Europeanen toen ook heel erg neer keken op intrest. Dat was dus nooit iets uniek islamitisch. Heel wat christelijke geleerden moesten er ook niet veel van weten. Zelfs de Griekse filosofen zeiden al dat het geen faire manier is van omgaan met geld.

**
Dit interview verscheen oorspronkelijk in het Engels op www.halalmonk.com.

Lees het hele Halal Monk dossier ook hier op Kif Kif