Religie nam de overhand
In het Antwerpse Designcenter de Winkelhaak loopt tot eind november Reclaim. In deze fototentoonstelling gaat fotografe Faryda Moumouh op zoek naar het graf van haar vader. De expo geeft een impressie van haar emotionele verwerkingsproces en volgt haar reis van Antwerpen naar haar vaders Marokkaanse geboortedorp. ‘Het is een zoektocht naar hoe de bloedband opweegt tegenover religie.’
26 september 2008 overlijdt Faryda’s vader. Er is geen tijd te verliezen. Zijn Marokkaanse familie laat via enkele ooms in België zijn lichaam repatriëren naar zijn geboortedorp. Ze regelen alles boven de hoofden van zijn drie kinderen, die verweesd achterblijven. ‘Zijn dood sloeg in als een bom’, vertelt Faryda. ‘Het heeft meer impact op me gehad dan ik had verwacht. Het eerste jaar bracht ik in een soort shocktoestand door. Ik besefte niet wat er was gebeurd, het kwaad was al geschied. Deze tentoonstelling is mijn manier om daar mee om te gaan.’
‘Zijn familie heeft alles geregeld omdat ze wisten dat mijn broer, zus en ik niet als moslim zijn opgevoed’, vertelt Faryda. ‘Met de beste bedoelingen namen ze alles over.’ De dag na het overlijden van haar vader wordt ze opgebeld. Dat ze naar Zaventem mag komen. Haar vaders kist wordt er op het vliegtuig gezet. Tijd voor overleg of bezinning is er niet. ‘Ik heb zelfs niet kunnen voorstellen om hem hier in Antwerpen op de islamitische gronden te laten begraven’, zegt ze. ‘Ik was zo ondersteboven van alles wat er gebeurde dat ik niet ben gegaan. Toen heb ik letterlijk losgelaten.’ Wat haar raakte was dat een familie waar haar vader al jaren geen contact meer mee had, de boel overnam. ‘Alles is gegaan zoals zij wilden, zonder dat ze wisten wat mijn vader had gewild’, zegt ze. Religie nam de overhand.
Reclaim omvat twee tentoonstellingen. De eerste is een fotoreportage over Faryda’s zoektocht naar het graf van haar vader en gaat door in Atlas, het stedelijk centrum voor diversiteit en inburgering van de stad Antwerpen. De tweede, intiemere tentoonstelling over haar verwerkingsproces vindt plaats in Designcenter De Winkelhaak. ‘Van meet af aan wist ik dat ik een tentoonstelling wou maken over het rouwproces’, vertelt Faryda. Ze wil haar ervaring delen om zo een publieke dialoog aan te gaan. ‘Soms lijkt repatriëring een vanzelfsprekendheid die niet in vraag mag worden gesteld. Wie zegt dat dat de norm moet zijn?’ In Marokkaanse families is de dood volgens haar een taboeonderwerp. Er wordt niet over gepraat uit angst om ouders of grootouders te beledigen of te kwetsen. Terwijl er volgens haar wel alternatieven zijn. ‘De westerse koffietafelcultuur maakt zo’n dingen wel bespreekbaar. Er is een openheid om over de dood te praten. Ieder heeft zijn idee over hoe hij of zij begraven wil worden.’
Een eerste reeks foto’s van de expositie in De Winkelhaak heet Forensic Search. Deze omvat volgens Faryda de emotionele geladenheid van haar ervaring. ‘Ik was op zoek naar sporen van mijn vaders leven’, zegt ze. ‘De foto’s vormen een dagboekverslag van de momenten waarop ik stil stond bij zijn dood.’ Alles associeerde ze met hem. Van een hertenhoofd tot een foto die ze in een vlaag van woede verscheurde en terug samen probeerde te puzzelen. Een andere foto is die van een dambord, zijn lievelingsspel. Daarnaast een polaroid die hij maakte van Faryda’s moeder. ‘Soms zijn de foto’s bijna metafysisch.’
Een tweede reeks heet An Idea of… In die reeks abstraheert Faryda naar eigen zeggen alles wat ze in de eerste reeks emotioneel heeft ervaren. ‘Op een analytische manier wil ik die emoties vastleggen in voorwerpen’, zegt ze. ‘Het is een droge, objectieve reeks. Ik heb elk voorwerp op dezelfde manier en met dezelfde belichting gefotografeerd.’ Vier samengebonden kussens symboliseren de zoektocht naar een thuis zonder vader. Daarnaast hangt de foto van een fles heilig water uit Mekka, vergelijkbaar met de Mariabeeldjes uit Scherpenheuvel. De binnenkant van een lege koffer staat voor zijn migratie. ‘Die koffer is leeg omdat mijn vader langer in België heeft gewoond dan dat hij in Marokko was. Hier voelde hij zich thuis.’
Het contact tussen Mohamed Moumouh en zijn familie was stroef. Telkens hij terugkeerde naar zijn geboortedorp, ondervond hij een cultuurshock. ‘In België was hij ‘de allochtoon’, in Marokko een vreemde voor zijn eigen familie’, vertelt Faryda. ‘Mijn vader was progressiever en opener geworden door de 36 jaar die hij in België had geleefd. Hij was vervreemd zijn geboorteland Marokko.’ Hij had volgens haar weinig te zoeken in Marokko. ‘Zijn leven was in België. Dat maakt het voor mij ook zo dubbel dat hij daar begraven ligt.’
In het deel van haar tentoonstelling dat te zien is in Atlas, staat Faryda’s zoektocht naar de laatste rustplaats van haar vader centraal. Die beschouwt ze als een reportagereeks. Waar ze in het begin kiest voor subjectieve beelden, wil ze nu het laatste deel van haar reis op een objectieve manier documenteren. ‘De reportagefoto’s zijn ook toegankelijker dan de abstracte en emotionele beelden in de winkelhaak’, zegt ze. ‘Het Marokkaanse landschap, de dorpen en steden die ik fotografeerde zijn voor veel mensen met Marokkaanse roots heel herkenbaar.’ Ze hoopt dat de mensen die in het atlasgebouw de fotoreportage zien, geprikkeld worden om het eerste deel van de tentoonstelling in de Winkelhaak te komen bekijken. ‘Zo kunnen ze ook het persoonlijkere verhaal voelen.’
Het einde van haar reis bevindt zich ook in diezelfde Winkelhaak. Een foto van een nietszeggend stuk grond is eigenlijk het graf van Faryda’s vader. Het is bijna onmogelijk om het van de omliggende natuur te onderscheiden. ‘Het is een anoniem graf’, zegt ze. Zijn lijk ligt er ingewikkeld in een doek begraven. Met de jaren zal het graf terug begroeid worden en wordt het weer een deel van de natuur. ‘Ik heb geen traan gelaten toen ik het graf van mijn vader zag. Het was simpelweg de laatste stap van de reis die ik was begonnen na de repatriëring van zijn lichaam.’ Het moment waarop ze op de sluiterknop drukte en een foto nam van het graf, kwam voor haar aan die zoektocht een einde. ‘Nu, na drie jaar, begrijp ik dat zijn rustplaats een logische plek is voor zijn familie. Ik heb er nu ook vrede mee. Hij ligt daar op een goede plek, in een fantastische omgeving. Misschien is dat wel beter dan hier op het islamitische perceel in Antwerpen.’
De expo Reclaim in Atlas loopt nog tot 30 november. Het tweede luik in Designcenter De Winkelhaak liep tot 17 november. Beide tentoonstellingen zijn gratis.
>>>
