Kudsi Erguner – Soefisme zonder pretentie

Kudsi Erguner is een hedendaagse meester van de klassieke Ottomaanse soefimuziek. Van kindsbeen af leerde zijn vader hem de geheimen van de ney, een rietfluit die alomtegenwoordig is in de Turkse soefimuziek. Zijn familie behoort immers tot een lange lijn van soefi’s. In die tijd waren de oude traditionele soefirituelen verboden aangezien de Mevlevi-orde, de orde van de bekende 13de eeuwse mysticus Rumi, in de jonge Turkse republiek ontbonden werd. Kudsi had echter het geluk om de laatste mensen te ontmoeten die de sleutel tot die soefitraditie in handen hadden, aangezien ze, weg van het staatstoezicht, in kleine, besloten plaatsen in Istanboel hun rituelen verder zetten.

Halal Monk: Vandaag de dag vind je overal in Turkije wel iets terug van het soefisme en Mevlana Rumi. Het gaat van grote debatten in talkshows tot popjes in toeristenwinkeltjes. De tijden zijn vast heel erg veranderd in vergelijking met je jeugdjaren.

Kudsi Erguner: Als ik erop terugkijk, was het een zeer interessante periode omdat we een brug legden tussen de oude tradities en het heden, nu het opnieuw is toegelaten. Maar vandaag wordt soefisme politiek uitgebuit, en niet enkel in Turkije maar wereldwijd. In het conflict tussen het seculiere Westen en de moslimwereld wordt soefisme voorgesteld als een ‘moderne’, ‘open’ versie van islam - als een soort 'light'-versie. Soefisme is echter pure islam, zoals andere vormen. Het probleem dat bestaat tussen het Westen en islam is volgens mij eerder het probleem van de moderniteit, het kapitalisme en geopolitiek dan van religie. Je kunt dat probleem niet oplossen door te doen alsof soefisme minder ‘strikt’ godsdienstig is. Zonder islam is er geen soefisme, en er is geen islam zonder soefisme. Vandaag willen mensen echter een nieuw soort soefisme, dat meer verband houdt met een gecommercialiseerd spiritualisme en met New Age.

Echt soefisme is een soort ‘zelfonderwijs’. Volgens het soefisme zijn wij immers iets tussen dier en mens en de ware zin van onze schepping is het ‘mens worden’. De soefiordes helpen mensen om dat doel te bereiken. Veel mensen die het over soefisme hebben, verwijzen daar echter niet naar. Ze zeggen slechts: “Oh, we zien elkaar graag”, “oh, we zijn tolerant”, enz. Maar dat beschouw ik als een ‘katholieke’ versie van islam. Natuurlijk is ‘liefde’ het centrale thema van tasawuf maar de liefde waarover de soefi’s van weleer het hadden is niet dezelfde als de liefde waarover die mensen spreken. De liefde van soefi’s is een liefde voor God die het ego overstijgt.

Halal Monk: Is jouw muziek ook een manier om ‘mens te worden’? Beschouw je het als een soort instrument om je ‘dierlijke zelf’ te ‘overstijgen’?

Kudsi Erguner: We kunnen niet alles wat we doen motiveren. Er zijn natuurlijk mensen die wat ze doen verklaren met grote woorden, maar zelf doe ik dat niet. Ik houd het hierbij: ik ben een muzikant en ik hou van muziek.

Wel ben ik ervan overtuigd dat de vroege soefi’s diep geraakt werden door de muziek die ze speelden. Het was voor hen niet zomaar een frivool genot maar een diepgaande ervaring. Vandaag komt het nog weinig voor dat mensen zo’n intense betrokkenheid voelen wanneer ze naar zo'n muziek luisteren, maar het soefirepertoire is er, en het is prachtig. Dus waarom zouden we het niet spelen? Zonder enige pretentie weliswaar.

Halal Monk: Je hebt als muzikant ook altijd een grote interesse gehad om je muziek met die van andere culturen te vermengen, zoals met jazz in ‘Ottomania’, of met renaissance muziek in ‘La porte de Félécité. Hoe moeilijk is het om verschillende muzikale systemen met elkaar te mixen?

Kudsi Erguner: Als je iets wil zeggen doorheen je muziek en als je oprecht blijft met jezelf zonder iets te imiteren, hoeft er op zich geen probleem te zijn. Maar volgens mij is dit een filosofische kwestie die niet alleen op muzikaal vlak de kop opsteekt. Meer nog, het is vandaag een belangrijke kwestie voor onze hele samenleving. Kan iemand in pakweg Engeland, België of Frankrijk leven en tóch Turks blijven? In Europa is het steeds meer de norm om je aan te passen, dus moeten we ons afvragen: wat maakt mij precies tot mezelf? Wat heb ik nodig om mezelf te blijven? Overbodige zaken laat je achter, essentiële zaken moet je behouden. Hetzelfde geldt voor muziek. Intervallen kunnen we bijvoorbeeld niet weglaten. Elke makam heeft specifieke intervallen maar als ik die opgeef voor Europese intervallen, dan verlies ik mezelf. Daarom verlaat ik die intervallen in geen enkel van mijn albums.

Toen ik Turkije in de jaren zeventig verliet, was het er een beetje zoals in de Sovjet-Unie, we probeerden onszelf voortdurend af te schermen van andere landen. Na de jaren tachtig was dat niet langer haalbaar, noch economisch noch cultureel. De dominante cultuur van die tijd, met name de Westerse commerciële cultuur, maakte zich toen meester van landen zoals Turkije. Daarom geloof ik dat artiesten de plicht hebben om de verschillen in de verf te zetten, om aan te dringen op eigenaardigheden en zo onze identiteit te beschermen tegen de commerciële massacultuur. Ik neem die taak ook op mezelf omdat ik mensen wil duidelijk maken dat, als we een nieuwe wereldcultuur willen, we de anderen én onszelf dienen te respecteren.

Halal Monk: Je staat kritisch tegenover het afgevlakt soefisme, maar kan soefisme in deze kwesties niet enorm behulpzaam zijn? Draagt het niet heel wat elementen in zijn spiritualiteit die een tegenwicht vormen voor de consumptiemaatschappij?

Kudsi Erguner: Zeker, maar over zulke dingen wordt vandaag jammer genoeg niet gesproken.
Sommigen beweren dat ze iets weten over soefisme ‘omdat hun grootouders soefi’s waren’. Anderen beweren ‘meesters’ te zijn en over speciale gaven te beschikken om mensen te genezen. Maar geen enkele van die groepen onderwijst de ware soefitraditie, ze verkondigen slechts hun eigen theorieën en ideeën. Nog anderen verwijzen naar de Turkse traditie om het gezag in de moslimwereld op te eisen. Maar in Turkije was er een leemte van minstens vijftig jaar , waarbij de traditie niet werd voortgezet. Dergelijke verwijzingen houden dus geen steek.

Halal Monk: Het is natuurlijk zo dat de lijn van de Mevlevi’s onderbroken werd zodat de Mevleviorde in feite niet meer bestaat. Hoe kijk je in dat opzicht naar het Mevlevi Ensemble uit Konya dat de wereld rondtoert?

Kudsi Erguner: Dat ensemble bestaat uit mensen van het department folklore van het ministerie van cultuur. Hoewel ze de toeschouwers voorhouden dat de mensen in de show echte derwisjen zijn, heeft het dus meer te maken met toerisme dan met traditie.

In de jaren zeventig reisde ik de wereld rond met mijn vader om de eerste presentaties te geven rond sema, de ceremonie van de dansende derwisjen. We waren eerlijk over wat we deden, we wilden de traditie eenvoudigweg tonen en mensen laten weten dat het verboden was in Turkije. Maar toen nam de Turkse overheid het plots van ons over. Zij deden het niet om te vertellen over de traditie maar om hun land verkocht te krijgen.

Halal Monk: En hoe denk je over dj’s en muzikanten die moderne muziek en club beats mixen met traditionele muziek met soefi-elementen?

Kudsi Erguner: Je spreekt over soefi-elementen, maar dat zijn het niet. Soefimuziek heeft een typisch repertoire, gecomponeerd op de poëzie van de soefi’s, dat zoheel subtiel, plechtig en majestueus is. Het is dus niet omdat er een ney in voorkomt of een bepaalde manier van zingen dat het soefimuziek is. Hun muziek is muziek voor dancings en clubs en moet als dusdanig gehoord worden.

Soms voelen die muzikanten zich wat beledigd als ik zulke dingen zeg, maar het is niet mijn bedoeling om hun muziek te bekritiseren. Zelf hoor ik die muziek misschien niet zo graag maar anderen doen dat wel. En dat is goed. Ik zeg gewoon dat we het geen soefimuziek horen te noemen omdat het de voorschriften van ware soefimuziek niet volgt.

Wat ik wel wat jammer vind, is dat zulke dingen een obstakel kunnen vormen voor diegenen die werkelijk geïnteresseerd zijn in soefisme. Al wat verkleed is als soefistisch terwijl het dat in wezen niet is, houdt mensen weg van de eigenlijke essentie van soefisme.

Halal Monk: Is het dan onmogelijk om die essentie te vinden in Turkije?

Kudsi Erguner: Als we de literatuur van de soefi’s willen bekijken, dan zijn er vele werken voorhanden. Je moet zelf geen mysticus zijn om te kunnen genieten van de gedichten van Attar of Rumi. Hun werken laten zich makkelijk vinden, ook vertaald. Het probleem is echter dat mensen Rumi’s boeken niet lezen. Ze lezen werken over Rumi. Boeken over meesters hebben echter niet dezelfde ‘medicinale’ uitwerking als boeken van de grote meesters.

Halal Monk: Daarmee ga ik akkoord. Vele mensen doen niet de inspanning om klassieke werken te lezen, hoewel ze vaak prachtige schatten bevatten. Daarom las ik zelf enkele delen van de Masnavi. Zoals vele anderen hou ik trouwens van de bekende openingsverzen, het ‘lied van de rietfluit’ waarin hij het geluid van een ney beschrijft als een uitdrukking van het verlangen naar God. Het geeft het gevoel weer van de scheiding tussen de ziel en het goddelijke. Is dat een gevoel dat je probeert op te roepen wanneer je speelt?

Kudsi Erguner: De mens draagt stilletjes een soort nostalgie in zich mee. Misschien kan het geluid van de ney dat gevoel doen opleven. Maar wanneer Rumi over de ney spreekt, doet hij dat niet omwille van het geluid. Het belang van de ney schuilt in het feit dat hij gemaakt is van hol riet. De metafoor is dat zij die willen ontvankelijk zijn voor hogere inspiratie, zuiver en leeg moeten zijn zoals de binnenkant van de rietfluit. Je moet zoals de ney worden en God door je heen laten blazen.

Daarom, kun je de ceremonie niet uitvoeren zoals het hoort wanneer de ney ontbreekt. Als de ney niet wordt bespeeld, is er scheiding, als die wel wordt bespeeld krijg je eenheid. Scheiding is het leven van deze wereld want we leven hier op aarde, maar we hebben dat ingeboren gevoel van eenheid dat we willen bereiken.

Ik vind dat thema van vereniging en scheiding heel mooi beschreven door Sa’di, de bekende Perzische poëet. Hij vertelt hoe hij een rozentuin betrad en een nachtegaal zag met een roos in zijn bek, weemoedig over zijn scheiding van de roos. De poëet zei tegen de nachtegaal: “Ik begrijp het niet. Je zit in een rozentuin met een roos in je bek en toch klaag je over je scheiding van de roos.” De nachtegaal antwoordde: “Het is een spel tussen ons.

>>

Verscheen oorspronkelijk in het Engels op www.halalmonk.com.
Met dank aan Michiel De Mylle voor zijn hulp bij de vertaling.

>>>

Het hele dossier van Halal Monk leest u hier op Kif Kif