[Recensie] Turkije en de weg naar democratie > Voor wiens interesse in Turkije verder reikt dan de toeristische sfeer

Eind jaren 90 zat ik met een Turkse in de klas. Ik denk dat het in de periode moet geweest zijn nadat Öcalan, de Koerdische onafhankelijkheidsstrijder en leider van de separatistische PKK (Arbeiderspartij van Koerdistan) werd gearresteerd en het Koerdisch probleem uitgebreid in het nieuws aan bod kwam. Uit nieuwsgierigheid vroeg ik mijn klasgenote toen wat nu eigenlijk het probleem was met de Koerden in Turkije. Haar antwoord daarop ben ik nooit vergeten. Het was, volgens haar, heel eenvoudig. De Koerden wilden een derde van het land en dat zat er niet in. Haar beknopte synthese, maar vooral de vanzelfsprekendheid waarmee ze die verkondigde, vond ik bijzonder verhelderend. Zowel de Koerdische verzuchtingen als het Turks standpunt daaromtrent kwamen erin tot uiting. Later leerde ik aan de universiteit meer over de Turkse onafhankelijkheidsoorlog, Kemal Atatürk, het Turks nationalisme en waarom dat botste met het Koerdische streven naar meer autonomie. Maar al hetgeen ik leerde, kon ik herleiden naar die ene vastberaden stelling van een anders verlegen Belgisch-Turks tienermeisje.

Sinds die periode kwam Turkije meermaals in het nieuws omwille van andere perikelen. Zo is Turkije sinds 1999 kandidaat-lid van de Europese Unie, maar verloopt de toetreding bijzonder moeizaam. De (onder internationale druk ingetrokken) aanklacht tegen Pamuk, Nobelprijswinnaar voor de Literatuur in 2006 wegens belastering van de Turkse identiteit, kon eveneens op veel media-aandacht rekenen. Er is de opkomst geweest van de islamitische AKP (Partij voor Gerechtigheid en Ontwikkeling) en diens boegbeeld, Recep Tayyip Erdoğan. En nog recenter is de rol die Turkije speelt in het gewapend conflict met IS en de broeihaarden van geweld in buurlanden Irak en Syrië, een veelbesproken onderwerp.

Mijn Turkse vriendin en ik zijn elkaar al lang uit het oog verloren, anders had ik haar zeker gevraagd naar haar mening over het Turkije van vandaag. Uslu en haar collega’s slagen er dan misschien niet in om zoals mijn vriendin destijds de situatie in één treffende zin samen te vatten, maar weten toch bondig genoeg de actualiteit in een breder kader te plaatsen. Dat is dan ook de meerwaarde van dit boek.

Turkije en het beleid van diens controversiële president Erdoğan in het bijzonder, vormen het onderwerp van Turkije en de weg naar democratie. Erdoğan staat bij westerse opiniemakers vooral bekend omwille van zijn baldadige uitspraken, zijn autoritaire houding ten aanzien van “dissidenten” en de beperkingen die hij oplegde aan de pers. Desondanks geniet de man van een enorme populariteit bij het gros van zijn landgenoten ondanks aanhoudende berichten over corruptie en machtsmisbruik.

Turkije onder Erdoğan

In het eerste deel, van de hand van Uslu, wordt ons meteen duidelijk waarom Erdoğan en zijn partij bij de eigen bevolking op zoveel bijval kunnen rekenen. De historica schetst de sociale, economische en politieke verschuivingen die het land heeft ondergaan sinds Erdoğan en zijn AKP aan de macht kwamen en de verwezenlijkingen zijn niet gering. De armoede werd aangepakt, het BNP is niet minder dan verdrievoudigd in een tijdspanne van amper tien jaar, de buitenlandse schuld werd weggewerkt en er werden aanzienlijke sommen in het onderwijs geïnvesteerd. Erdoğan slaagde er daarnaast in om de voordien steeds verwaarloosde Anatoliërs politiek te mobiliseren  en er waren voorzichtige toenaderingspogingen en toegevingen naar de Koerden toe. Al deze factoren helpen het  komeetachtige succes van Erdoğan en zijn partij te verklaren. Voor de presidentsverkiezingen van afgelopen zomer was er geen waarnemer die niet geloofde dat voormalig premier en partij-voorzitter Erdoğan op een verpletterende overwinning zou afstevenen en president zou worden van de republiek.

De keerzijde van de medaille

Aan dit verhaal hangt echter ook een keerzijde, vervolgt Uslu. En dan komen we tot de kern van haar betoog. Turkije is sinds de machtsovername van Kemal Atatürk in 1923 een moderne, seculiere republiek met een stricte scheiding der machten. De AKP wordt verweten, door beïnvloeding van justitie, de heilige trias politica met de voeten te treden. Daarnaast heeft de partij, die zich als het morele kompas van de samenleving profileert, veel invloed op de media verworven. Tegenspraak wordt niet geduld. Kranten en tijdschriften die niet regeringsgezind zijn, komen onder druk te staan. Andersdenkenden worden door middel van ontslag, intimidatie of arrestatie de mond gesnoerd. Progressieve denkers en betogers worden afgeschilderd als dissidenten en een bedreiging voor Turkije. Zo waren het onhandige optreden van Erdoğan en het excessief politiegeweld die op de Gezipark- en Taksimplein-protesten volgden, memorabele, maar weinig glorieuze momenten in de geschiedenis van Turkije. In een poging om de uitdeinende betogingen in te dammen ging de regering toen zelfs over tot het blokkeren van de sociale mediasites Youtube en Twitter. De weg naar democratie concludeert Uslu is in Turkije allesbehalve een rechtlijnig proces.

Perry Pierik bespreekt in het tweede deel het buitenlands beleid van Turkije. Specifiek gaat de auteur in op de problemen in Irak en Syrië en de uitdagingen die deze voor Turkije met zich meebrengen. De auteur doet een verdienstelijke poging om de kluwen van elkaar bekampende partijen en groeperingen te ontwarren en in kaart te brengen. Op basis daarvan wordt het buitenlands beleid en de (soms weifelende) houding van Ankara verklaard. Bij deze complexe materie hadden een aantal visuele hulpmiddelen zoals een paar geografische kaarten nuttig geweest om het wat inzichtelijker te maken, maar deze ontbraken jammer genoeg.

Tussen islam en moderniteit  

Gerrit Steunebrink verkent in het laatste deel tenslotte het spanningsveld dat bestaat tussen islam en moderniteit. Dit nog steeds actuele, maar tegelijk meer theoretische vraagstuk behandelt kort een aantal ideologieën die in Turkije met elkaar wedijveren, zoals het kemalisme, het osmanisme en de islamitische-nationalistische synthese. Voor een invoering van de sharia in Turkije hoeven we alleszins niet te vrezen, meent de auteur. Voor een politiek die zich door islamitische waarden laat inspireren zoals we in Europa de christen-democraten kennen, evenmin. Wat telt is de democratische procedure waarmee ze tot stand komt en het maatschappelijk draagvlak dat ervoor bestaat. 

Geen zwart-wit verhaal

Dit boek is geen zwart-wit verhaal. De auteurs doen hun best om hun respectievelijk onderwerp objectief te benaderen en weten dan ook belangrijke nuances te leggen. Verwacht geen biografie over Erdogan die hem de hemel inprijst of juist afkraakt. In dit verslag leren we zowel de autoritaire leider als de bekwame politicus kennen. Bovendien worden de historische context en het politiek klimaat geschetst waarin zijn beleid tot stand komt. Wat sommigen droge materie zullen vinden, wordt vlot genoeg beschreven om toegankelijk te zijn voor een breed publiek. Men behoeft geen specifieke voorkennis om het allemaal te vatten.

Turkije en de weg naar democratie biedt meer inzicht in zowel de Turkse geschiedenis als de actualiteit. Er worden veel concrete voorbeelden aangehaald, het boek is geïllustreerd met foto’s en elk deel wordt afgesloten met een bibliografie. Een kritische noot mag echter ook hier niet ontbreken en die is voor de slordige eindredactie. Er staan nogal wat schrijffouten in en zoiets doet afbreuk aan de inhoud van het werk. Misschien een aandachtspuntje voor de uitgeverij mocht er een heruitgave komen? Voor het overige zeker de moeite waard.    

Turkije en de weg naar democratie

Hülya Uslu (red.), Perry Pierik en Gerrit Steunebrink

Uitgeverij Aspekt, 185p.