De klassieke mediadebatten over moslimextremisme ga ik doorgaans liever uit de weg omwille van hun grote oppervlakkigheid, maar toen ik in 2007 de Maleisische Professor Dr. Syed Farid Alatas ontmoette op een conferentie over Rumi leek het me interessant om even over dit onderwerp van gedachten te wisselen. Niet alleen leek hij de heropleving van islam en moslimextremisme op een heel eerlijke manier te bestuderen maar tijdens een lezing stelde hij ook voor om het extremisme vanuit de religie zelf aan te pakken, dat wil zeggen, door de traditie en de kunst van het soefisme meer op de voorgrond te plaatsen. Het trok mijn aandacht.
Halal Monk: De westerse wereld is nu al enkele jaren in de ban van moslimextremisme en -terrorisme en vaak denkt men dat het een inherent onderdeel is van islam. Net als vele andere intellectuelen maakt u zelf al jaren duidelijk dat dergelijk extremisme en terrorisme eigenlijk haaks staat op de werkelijke inhoud van uw geloof. Maar indien ze er zo haaks op staan, waar komen dat extremisme en terrorisme volgens u dan vandaan? Hoe komt het dat zij zo plots op de voorgrond traden?
Syed Farid Alatas: Eerst en vooral: terrorisme en extremisme zijn geen synoniemen. Niet alle extremisten zijn immers terroristen. Meer nog, de meeste extremisten geloven niet in geweld maar hebben enkel extreme ideeën over doctrine, theologie en de wet. Bepaalde oorzaken van terrorisme overlappen dus wel met die van extremisme, maar andere - zeker wat de keuze van politieke activiteiten betreft - doen dat niet. We moeten daar dus een onderscheid in maken.
Maar dat gezegd zijnde, zou ik durven stellen dat extremisme een reactie is van de moslimgemeenschap in de moderne tijd. Het begon destijds als een reactie tegen het kolonialisme, maar evolueerde in de post-koloniale periode vanwege het onvermogen van de moslimlanden om voldoende vooruitgang te boeken in alle maatschappelijke sectoren.
Ik beschouw extremisme dus als een reactie op onderontwikkeling en als een specifiek modern verschijnsel. Doorheen de geschiedenis van islam zijn er natuurlijk verschillende extremistische groeperingen geweest, maar ze hebben de moslimgemeenschap nooit gedomineerd omdat de meerderheid er altijd in geslaagd is om hen aan de rand te houden. Het verschil vandaag – hoewel de extremisten nog altijd een minderheid vormen – is dat hun stem vandaag luider weerklinkt. Er zijn voor de hand liggende oorzaken zoals de globalisering en het feit dat er communicatiemiddelen zijn die er vroeger niet waren.
Maar ik denk dat er nog andere zijn. Belangrijker is bijvoorbeeld dat één van de landen waar wahabisme de officiële staatsideologie is – met name Saoedi-Arabië – een rijke oliestaat is, waardoor ze erin slaagden om hun ideeën via hun rijkdom te verspreiden. Een dergelijke situatie had je niet in het verleden. Er was toen geen extremistische ideologie die, gesteund door haar controle over belangrijke natuurlijke rijkdommen, de macht naar zich toe kon trekken.
Halal Monk: Dat verklaart hoe bepaalde vormen van extremistische islam meer op het voorplan konden treden binnen de grotere moslimgemeenschap, maar hoe komt het dat ook vele niet-moslims er ondertussen van overtuigd zijn dat een extremistische islam de dominante vorm is?
Syed Farid Alatas: Het wordt vaak gezegd, maar ik denk dat het ook waar is: dat is vooral een mediagerelateerd probleem. Het is niet zo dat de meeste moslims zich stil houden over die problemen. Zij worden er immers dagdagelijks mee geconfronteerd. De media zijn echter niet geïnteresseerd in een interview met pakweg Yusuf Islam(*) omdat hij niet interessant is vanuit het standpunt van verkoopscijfers. Wel interessant – want spectaculair – zijn bomaanslagen en het geraaskal van een anti-joodse moslimgeestelijke.
Maar het is dus niet zo dat alle moslims zwijgen over de problematiek. Ook moslimgeleerden zwijgen niet. Velen onder hen verzetten zich tegen moslimextremisme, maar ze komen niet aan bod in de media, hoewel ze vaak genoeg in het openbaar spreken. Allerhande soefi-organisaties organiseren voortdurend publieke evenementen. Maar ook die krijgen geen aandacht van de media omdat hun werk niet sensationeel is.
Halal Monk: Nochtans ziet u soefisme zelf wel als iets wat extremisme kan aanpakken.
Syed Farid Alatas: Inderdaad. We moeten soefisme integreren in de islamcultuur en moslims bewust maken van dat aspect van islam. Kunst is bijvoorbeeld een heel belangrijk middel om dat te bereiken. Dansen, muziek, beeldende kunst, … soefisme kan zich manifesteren in alle mogelijke kunstvormen, en die moeten bij het volk gebracht worden. Niet via voorstellingen, omdat het dan wat oppervlakkig blijft, maar via het onderwijs. Zo leren jongeren gaandeweg leven met de eigenlijke waarden van het soefisme en blijft het niet bij een optreden dat ze louter als toeschouwer bijwonen.
We kunnen kinderen muziekinstrumenten leren bespelen bijvoorbeeld, hen soefistisch geïnspireerde liedjesteksten aanleren, hen soefistische schilderkunst tonen, enz. Alle kinderen krijgen kunstlessen op school, dus waarom leren we hen niets over het soefisme en het achterliggende symbolisme? Waarom behoort het werk van de 13e-eeuwse Perzische poëet en soefimysticus Rumi bijvoorbeeld niet tot de basisliteratuur in alle scholen, zoals Shakespeare deel uitmaakt van de canon van de westerse literatuur?
Halal Monk: U bent afkomstig van Maleisië(**). Hoe is de situatie daar? Zijn ze daar volgens u op ‘goede weg’ om een dergelijke, andere islamcultuur teweeg te brengen?
Syed Farid Alatas: Neen. Ik denk dat geen enkel land ‘op de goede weg’ is. Ze zitten ook weer niet op ‘de weg van het Kwaad’ maar het feit is dat landen zoals Maleïsie meer openstaan voor steeds meer extremistische invloeden vanwege een gebrek aan verankering in de culturele traditie. De overheden zijn niet extremistisch, en steunen het ook niet, maar er is een spirituele leemte die niet wordt opgevuld door bewegingen zoals traditionele soefibewegingen. Zo blijft de kans bestaan dat mensen weggetrokken worden en extremistische ideeën beginnen over te nemen. Dat gevaar zie ik in vele landen.
Halal Monk: U ziet de toekomst dus niet al te positief tegemoet.
Syed Farid Alatas: Ik ben inderdaad niet optimistisch. We pakken het probleem immers niet echt aan. Er wordt niet gedacht aan langetermijnoplossingen die een verandering in het onderwijs behelzen en er ontbreekt heel wat politieke wil. Ik zie dus geen goede toekomst. Maar ik denk ook niet dat de wereld naar de vaantjes gaat. De situatie zal volgens mij wel verslechteren vooraleer de politieke en religieuze leiders de wil zullen vertonen om echte verandering te brengen.
--
(*) Yusuf Islam heette tot 1978 Cat Stevens. Hij bekeerde zich in die periode tot islam en zet zich nu in voor educatieve en filantropische instellingen in de moslimgemeenschap. Hij is een fervent prediker van religieuze vrede.
(**) De bevolking van Maleisië – waar islam de officiële godsdienst is – bestaat voor 60% uit moslims. De andere grote religieuze groepen zijn boeddhisme, christendom en hindoeïsme.
--
Met dank aan Michiel De Mille voor zijn hulp bij de vertaling.
>>> Het hele Dossier van Halal Monk vind je hier
