17 januari 1961: de moord op Patrice Emery Lumumba, met de medeplichtigheid van de Belgische regering. 17 januari 2015, Bozar, Brussel: de lancering van het festival Congolisation – een samentrekking van de woorden "Congo" en "kolonisatie", een woordspeling die een aantal verenigingen en individuen herinnert aan het feit dat de Congolese artistieke cultuur zich overal ter wereld heeft verspreid. Maar nog altijd niet zonder slag of sloot.
Lumumba actie
Om 18u in een overvolle Bozar verzamelen dertig kunstenaars, activisten en burgers op de trappen van de grote zaal met het gezicht van Lumumba op hun lichamen gedrukt, hun monden dichtgetaped. In de marge van het officiële programma weergalmt luid en helder zijn historische toespraak van 30 juni 1960. Een niet mis te verstane aanklacht tegen het donkere koloniale verleden van België.
We kijken trots terug op deze performance. Het was een levendige en vastberaden reactie tegen de censuur die zwaar op de artistieke voorbereidingen van dit evenement heeft gewogen. De geest van Lumumba heeft inderdaad invloedrijke figuren binnen de instellingen die deze dag financieel ondersteunden (onder meer bij de Directie-Generaal Ontwikkelingssamenwerking) zo ver gekregen om elke expliciete verwijzing naar zijn figuur uit het programma te verbannen.
Ten alle koste Lumumba herdenken
Ja, Lumumba werd uit het officieel programma geweerd. Het opzetten van een artistiek project rond zijn persoon werd daardoor bijna onmogelijk gemaakt. Het is wel ironisch dat dankzij de pogingen om artiesten in hun vrijheid te beperken, deze erin geslaagd zijn om het historisch belang van Lumumba tijdens het evenement op verschillende manieren in de verf te zetten.
De kunstenaars hebben volhard in de wil om Lumumba te herdenken door zich te nestelen in de plooien van de grote instellingen en officiële agenda’s. Inderdaad, meer dan een halve eeuw na datum regeert nog steeds de wet van de stilte en de afleidingsstrategie. In Sortir de la grande nuit (2010) vertelt Achille Mbembe dat hij heldendaden van Ruben Um Nyobé, de Kameroense onafhankelijkheidsleider die in 1958 werd vermoord, enkel toe hem zijn gekomen via de klaagzangen van zijn grootmoeders, niet via de officiële historiografie. Integendeel, de herinnering aan Ruben Um Nyobé, zegt Mbembe, "werd begraven onder het puin van verboden en staatscensuur".
Deze censuur, deze beperking van de vrije meningsuiting ten aanzien van de Afrikaanse diaspora, is geen geïsoleerd geval. Het doet denken aan de nu al jaren aanslepende weerstand van de gemeente Elsene tegen het voorstel van een bewonerscollectief om het plein achter de Sint Bonifaaskerk de naam ‘Lumumbaplein’ te geven. Onaanvaardbaar volgens Elsene, terwijl er op de wereld al 87 landen zijn waar straten of pleinen naar hem zijn vernoemd!
We worden dus keer op keer geconfronteerd met het beteugelen van initiatieven in de publieke sfeer zoals bijeenkomsten, ideeënuitwisselingen en debatten – interventies die net de constructie van een gedeeld postkoloniaal verhaal zouden kunnen bewerkstelligen.
Erfgoed dat telt!
Waarom versluiert België nog steeds haar koloniale geschiedenis – meer dan vijftig jaar na de moord op Lumumba? Ondanks de door een onderzoekscommissie bevestigde betrokkenheid van de Belgische regering bij zijn moord? Ondanks de officiële excuses van België ten aanzien van het Congolese volk? Waarom? Probeert men misschien particuliere belangen te beschermen? Of wil men precaire geopolitieke evenwichten bewaren? Mogelijke schadevergoedingen voorkomen? Wat er ook van zij, de gebeurtenissen van 17 januari jl. hebben aangetoond dat het nooit echt erkende koloniale verleden van België doorwerkt, ook in instellingen die actief zijn in de culturele sector of de ontwikkelingssamenwerking.
Vanuit het oogpunt van culturele instellingen, werpt deze censuur wel heel specifieke vragen op. Mogen culturele instellingen, zoals de Bozar, een rol spelen in het weren van kunstuitingen die ook gevoelige sociale, politieke of historische kwesties aankaarten? Spelen zij dan de rol die hen toegewezen wordt?
Ons antwoord is eenduidig: nee! Hoe kan men verantwoorden dat culturele organisaties en kunstenaars gedwongen worden om hun werk te ontdoen van de maatschappelijke vraagstukken die zij in hun hart dragen? Het is onze plicht te onderlijnen dat het niet de eerste keer is dat een dergelijk voorval zich voordoet. Bij herhaling ontneemt men de Afrikaanse gemeenschappen de keuzevrijheid om hun eigen inspiratiebronnen te kiezen. Dit is een aanval op hun vrijheid van meningsuiting en creativiteit.
Lumumba is een legitieme inspiratiebron net als andere belangwekkende gebeurtenissen in de Afrikaanse geschiedenis. Ze horen thuis in een gedeelde wereldgeschiedenis waaruit de verschillende diaspora’s putten om de vragen die hun aanbelangen te beantwoorden: welke koloniale geschiedenis en koloniale verhoudingen met België erven zij? Welk verzet tegen deze kolonisatie erven zij?
Officiële excuses werden symbolisch uitgesproken door de Belgische staat, maar deze vertalen zich klaarblijkelijk niet in de relaties die bepaalde culturele instellingen vandaag de dag onderhouden met Belgische burgers die deel uitmaken van de Afrikaanse diaspora. Wel integendeel, censuur getuigt van een veelzeggende neerbuigendheid ingebakken in overgeërfde koloniale verhoudingen (controleren van de geesten, niet zien, niet horen, ontkennen van economische geschillen of deze verbonden aan materieel herstel).
Het is niet de verantwoordelijkheid van culturele instellingen om de les van de geschiedenis te spellen aan de afstammelingen van de gekoloniseerden of om hun collectief geheugen te controleren, door de figuur van Lumumba te miskennen. Degenen die verantwoordelijk zijn voor deze (mislukte) censuur moeten zich bewust zijn dat zij niet onze creatieve kracht vernietigen, maar wel de pogingen fnuiken van de diaspora om samen na te denken over de postkoloniale machtsverhoudingen in België.
Collectieven/ Verenigingen:
Bakushinta asbl
Bruxelles Panthères
Café Congo
Centre de Recherche sur la Décolonisation du Congo Belge (CRDCB)
Change asbl
Collectif Créole
Collectif Mémoire Coloniale et Lutte Contre les Discriminations (CMCLD)
Collectif Présences Noires
Conseil des Communautés Africaines en Europe et en Belgique (CCAEB)
Le Centre Lazaret Multis-Services asbl
Les Editions du Souffle
Observatoire Ba Ya Ya asbl
Pianofabriek culturencentrum
Warrior Poets
Personen:
Pitcho Womba Konga (kunstenaar)
Gia Abrassart (journaliste, consultante)
Karel Arnaut, (anthropoloog, KULeuven).
Rachida Aziz (schrijfster, militante, styliste)
Joachim Ben Yakoub (Pianofabriek)
Véronique Clette-Gakuba (onderzoeker, ULB)
Sarah Demart (onderzoeker, ULG)
Ludo De Witte (schrijver)
Yves-Marina Gnahoua (Actrice)
Nicole Grégoire (onderzoeker, ULB)
Samira Hmouda (Pianofabriek)
Aya Kasasa (consultante Développement durable)
Paul Kerstens (KVS)
Jacinthe Mazzocchetti (onderzoeker, UCL)
Monique Mbeka Phoba (regisseur en film producer)
Olivier Mukuna (journalist en essayiste)
Wetsi Mpoma (Africana-radio Campus)
Modi Ntambwe (Africana-radio Campus)
Christelle Pandanzyla (Africana-radio Campus)
Gratia Pungu (féministe en antiraciste)
Nordine Saïdi (antikoloniale activist )
Angela Tillieu Olodo (KVS)
Imhotep Tshilombo (Acteur)
