Het is opvallend hoe klassiek de opbouw van On Air is, maar een klassieke documentaire lijkt toch een zeer effectieve manier te zijn om de werkwijze van een totalitair regime aan te kaarten.
Al vanaf het openingsbeeld worden we ondergedompeld in een wereld waarin politieke ontwikkelingen anders worden beleefd door de gewone burger. Welkom in Bujumbura. In de Burundese hoofdstad heerst een doorleefde vorm van burgerlijk engagement, met een zichtbaarheid die ik herken vanuit mijn Venezolaanse achtergrond maar vanuit een Belgische context misschien vreemd zal overkomen.
Het is februari 2015 en mensen op bromfietsen, te voet of op de fiets vieren de bevrijding van Bob Rugurika, directeur van Radio Publique Africain (RPA) en centrale figuur in de film. Hij werd een maand lang aangehouden omdat hij hooggeplaatste figuren had beschuldigd van inmenging in de uiterst verdachte moord op drie Italiaanse vrouwen, vermoedelijk om corruptieschandalen in de doofpot te steken. Zijn bevrijding lijkt het begin van een grote ommekeer in het land, maar dan moet de film nog beginnen. We zien wat voorafging (een proces dat even goed een thriller had kunnen worden) en wat nog zal komen (een spannend gevecht voor de vrijheid van meningsuiting dat pijnlijk genoeg herkenbaar is bij andere contexten dan de Burundese).
Journalistiek engagement
Regisseur Manno Lanssens - die al in 2012 de allereerste Ensor voor een documentaire won met Epilogue, een film over hoe een familie omgaat met het levenseinde - volgt de ontwikkelingen vanop de eerste rij. Het zijn soms redelijk hallucinante ontwikkelingen. We horen zijn voice-over in het Frans, vanuit het klassieke ik-perspectief van reiziger en verslaggever, terwijl hij op zijn computer zijn film afwerkt. Die esthetiek voelt verouderd, zelfs in zijn stem en intonatie. Maar de film maakt daar een sterkte van.
Een van de verklaringen daarvoor is de soundtrack. Liesa Van der Aa bewijst zich als een componiste die goed begrijpt wanneer de sfeer vergezeld moet worden door minder opvallende soundscapes en wanneer de spanning versterkt mag worden met scherpe accenten. Ook de synergie tussen de soundtrack en het geluid (de bruisende stad, de radio als auditief onderwerp) werkt meeslepend.
Het camerawerk is correct, soms in zeer moeilijke omstandigheden, zoals bij de botsingen tussen betogers en ordediensten. Lanssens maakt ook dankbaar gebruik van de uitleg die de journalisten die hij opvolgt geven in nieuwsuitzendingen en reportages. Doet denken aan Burma VJ (https://www.youtube.com/watch?v=V08EBWQLzyU), soms zelfs aan The Revolution Will Not Be Televised (https://www.youtube.com/watch?v=7ulE1AYhqTw), en misschien daarom gaan alarmen af over de mogelijkheid van een eenzijdige en dus manipulatieve vertelling. Maar in dit geval hebben we het waarschijnlijk niet mis, want het Burundese regime is vandaag nog steeds een zeer geloofwaardige schurk.
De film focust op het protest, maar even relevant is dat we van dichtbij het professionalisme en het engagement van deze journalisten meemaken. We zien ook een stad, een land, waar het medium radio verrassend invloedrijk is. We zien mensen die een diepe verbondenheid voelen met hun leiders en hun idealen. We zien met frappante helderheid hoe repressie tegen vreedzaam verzet en het negeren van duidelijke signalen van de mensen tot een escalatie van geweld leidt.
Een les in democratie
On Air gaat een jaar terug in de tijd om te illustreren hoe de pers monddood wordt gemaakt. Hoe censuur wordt opgelegd. Hoe mensen het zwijgen worden opgelegd. Hoe frustrerend het is om te zien dat ook tirannie op populaire steun mag rekenen. Hoe alles gebeurt binnen een gunstige interpretatie van wat legaal is. En dat is verontrustend en verhelderend tegelijkertijd, want het is op die manier dat persvrijheid wereldwijd wordt aangevallen, niet alleen in Burundi.
On Air reconstrueert de keuze van president Pierre Nkurunziza om zich voor een derde ambtstermijn kandidaat te stellen en hoe dat het ergste doet vermoeden (spoiler: Nkurunziza is vandaag nog altijd aan de macht). We zien hoe de Imbonerakure (de jonge radicale militanten van de regerende partij) en Conseil National de la Communication (het regulerend orgaan van de Burundese media) ingezet worden om mensen en instellingen te ontmoedigen. We zien de aanhouding van mensenrechtenactivisten en de gewelddadige repressie van het protest.
Het is wel moeilijk voor de kijker om te oordelen wanneer we maar één kant van het verhaal te zien krijgen. De feiten krijgen we te horen via de RPA, enkel hun reacties krijgen we eerstehands. Vaak omdat de maker zelf onmogelijk kan bewijzen of er krachten zijn die de waarheid effectief verbergen. Maar de bevestiging dat On Air een redelijk waarheidsgetrouw document is, zien we vooral in de aanpak van het protest en in het populistisch discours van Nkurinziza tegenover de eigen achterban. De film bevestigt vooral het nut van de internationale belangstelling en daarom was ook de aanwezigheid van Rugurika tijdens de jongste editie van het MOOOV festival een krachtig signaal.
On Air is meer dan een film. Het is een nederige les in democratie.
On Air, een documentaire van Manno Lanssens, vanaf 28.05 in de bioscoop.
Trailer 'On Air' - a documentary by Manno Lanssens from serendipityfilms on Vimeo.
