Iemand zei ooit dat stereotypen “waarheden zijn die hun geduld hebben verloren”. Misschien kunnen we in de commissie terug op zoek gaan naar dat geduld.
Precies een eeuw geleden, op de wereldtentoonstelling te Gent in 1913, werden mensen nog tentoongesteld zoals dieren in een dierentuin. Dergelijke mensonterende praktijken werden steeds opnieuw onder de mat worden geveegd, zo merkten Chokri en Zouzou Ben Chikha (Action Zoo Humain) op. Op hun initiatief start volgende week “De Waarheidscommissie”. Onder voorzitterschap van ex-gouverneur Herman Balthazar zullen wetenschap en kunst elkaar vinden in de zoektocht naar de waarheid, die zijn uitwassen kent tot op de dag van vandaag. Sluiten geradicaliseerde jongeren zichzelf op in een hedendaagse zoo humain, of worden ze er in geduwd? Onder meer op die actuele vraag wordt een antwoord gezocht in het kolonialistische verleden. Wij wisten een plaatsje te reserveren in de overvolle agenda van Chokri Ben Chikha om wat dieper in te gaan op dit uitzonderlijke project.
Kif Kif: Hoe komt u erbij om een waarheidscommissie op te richten?
Chokri Ben Chikha: Precies 100 jaar geleden vond de Wereldtentoonstelling plaats te Gent. Verschillende exotische volkeren werden er tentoongesteld. Bezoekers konden er ondermeer 120 Senegalezen en 60 Filippijnen zien opdraven in een nagebouwd dorp. Historici hebben ondertussen kunnen documenteren dat hen werd gevraagd om exotische taferelen zo ‘authentiek’ mogelijk na te spelen. De realiteit was dus anders dan de manier waarop ze werd voorgesteld. Er zijn bijvoorbeeld vrouwen die op de boot richting Europa werden gefotografeerd met kleren, maar die gevraagd werden om met ontblote borst rond te lopen op de geënsceneerde wereldtentoonstellingen, om er zo wild mogelijk uit te zien.
Kif Kif: De menselijke dierentuinen zijn een gegeven uit een ver verleden. Vanwaar uw interesse hierin?
Chokri Ben Chikha: Ik ben in 2009 begonnen met het bestuderen van deze menselijke dierentuinen in het kader van mijn doctoraat in de kunsten aan het Kask/Hogent en UGent. Daarin ga ik op zoek naar het gebruik van stereotypen in theater, film en andere podiumkunsten. Het is echter heel moeilijk om stereotypen te bestuderen in dezelfde tijdsgeest als waarin ze plaatsvinden.
Daarom ben ik op zoek gegaan naar historische elementen die kunnen dienen als analyse-instrument voor de manier waarop we in onze huidige samenleving met stereotypen omgaan. Menselijke dierentuinen, of zoo’s humain, zijn daarvoor een zeer bruikbaar prisma. Ze zijn een combinatie van economie, politiek, kunst, wetenschap en entertainment.
Het volledige koloniaal systeem had voordeel van deze exposities. Zo konden ze aantonen dat hun beschavingspolitiek echt wel nodig was. Eerst toonden ze “hoe primitief deze volkeren wel waren”, om dan in een later stadium te kunnen bewijzen dat ze meer en meer geciviliseerd werden en dat er dus goed werk werd verricht. Ook vanuit economisch oogpunt was dit fenomeen interessant. Het handelen in dieren werd steeds minder winstgevend en er werd gehoopt om meer succes te hebben door mensen te importeren.
Wat 100 jaar geleden is gebeurd, kan ons helpen om de stereotype beeldvorming van vandaag te begrijpen. Velen vinden de praktijken van 100 jaren verwerpelijk, maar ik ben er van overtuigd dat hetzelfde mechanisme nog altijd bestaat, alleen in een andere vorm. We kunnen ons de vraag stellen of we niet nog altijd nieuwe menselijke dierentuinen creëren. Het is uiterst boeiend om dit fenomeen te bestuderen, erover te discussiëren en te kijken welke lessen we kunnen er uit kunnen trekken over onze huidige samenleving. Er zijn namelijk een groot aantal parallellen te trekken tussen de menselijke dierentuinen van vroeger en het huidige hoofddoekendebat (ik noem het zelfs liever het hoofddoekengevecht), de baardenkwestie in Antwerpen, of het Starterspakket van Minister Bourgeois.
Kif Kif: Als ik zeg dat de beeldvorming rond interculturele thema’s is veranderd doorheen de tijd, maar dat de uitwassen nog steeds dezelfde zijn, vat ik het dan goed samen?
Chokri Ben Chikha: Dat is de vraag die aan de waarheidscommissie zal worden gesteld en die zal worden onderzocht in woord, beeld en beweging. Het is de bedoeling om tot een concreet eindrapport te komen waarin een ondergesneeuwd verleden aan het licht wordt gebracht en waarin duidelijke antwoorden worden gegeven. Het moet meer zijn dan een praatbarak. Er moet gekomen worden tot concrete beleidsaanbevelingen die daarna aan alle overheden zullen worden overhandigd.
Kif Kif: Heeft u er nooit aan gedacht om een rechtszaak te starten?
Chokri Ben Chikha: In eerste instantie wel, maar we vonden dat moeilijk haalbaar. De feiten spelen zich tenslotte 100 jaar geleden af, wat het er niet makkelijker op maakt om bewijsmateriaal te vinden. De meeste betrokkenen zijn reeds overleden. De enige bronnen die we hebben, zijn afkomstig van blanke Europeanen. Je kan je ook de vraag stellen tegen wie je precies een rechtszaak moet beginnen. We vreesden dat dit een oeverloze discussie zou worden.
Ook in de context van de juridisering van de maatschappij zijn we op zoek gegaan naar iets anders. Zo zijn we via Annelies Verdoolaege, die doctoreerde over de waarheidscommissie, bij dit alternatief uitgekomen. Het bleek een zeer boeiende formule om de dialoog aan te zwengelen, van gedachten te wisselen, maar ook om dingen die niet bespreekbaar zijn toch bespreekbaar te maken. Een waarheidscommissie is niet alleen zeer interessant, maar ook heel theatraal. Dit concept sloot dus perfect aan bij de symbiose tussen onderzoek en kunst die ik voor ogen had. Grote waarheidscommissies komen bijna enkel voor in zogenaamde ‘bananenrepublieken’. Het houden van zo’n commissie in België is dus al een statement op zich. Het moet benadrukken dat we nog altijd met een onverwerkt koloniaal verleden zitten. We zitten constant te discussiëren over wat er misloopt in onze hedendaagse multiculturele samenleving, maar we staan nog niet eens in het reine met ons koloniaal verleden in Vlaanderen.
Kif Kif: Is dat dan zo hard nodig?
Chokri Ben Chikha: Absoluut. Het is een manier om meer afstand te nemen van de huidige situatie, waardoor je de absurditeit van stereotypering er van gaat inzien. De werking van de menselijke dierentuinen vertelt meer over de mensen die er naar gingen kijken dan over zij die tentoongesteld werden. Je krijgt een soort voyeurisme zoals we dat nu zien in televisieprogramma’s zoals “Toast Kannibaal”, “Beroepen zonder grenzen” of “Groeten uit de Rimboe”. Daar zie je ook de manier waarop mensen van een andere afkomst gepresenteerd worden. De geschiedenis van de menselijke dierentuinen helpt om dat mechanisme te snappen. Het gaat over sensatiedrang, het willen weten en het opzoeken van authenticiteit, maar ook over het verlangen om je eigen identiteit te definiëren. Zeker in deze tijd lijkt het heel belangrijk te zijn om je identiteit te definiëren en af te bakenen. Dat zie je zowel binnen de Vlaamse als andere gemeenschappen. Het anders zijn wordt dan benadrukt, terwijl de diversiteit binnen een groep net zou moeten geaccepteerd en gewaardeerd worden. Bij de menselijke dierentuin leefden die verschillen heel expliciet: “Wij zijn beschaafden, zij zijn wilden; zij zijn kinderachtig en onwetend en wij zijn intellectuelen; zwarte vrouwen zijn wulps en vrijpostig en onze vrouwen zijn zuiver”. Dat soort tegenstellingen merk je nog steeds. Het accepteren van de meervoudige identiteit is een nachtmerrie voor sommigen, omdat identiteit volgens hen afgelijnd hoort te zijn. Dan heb ik het niet enkel over Vlaams Nationalisten, maar ook over delen van de Arabische gemeenschap. Dat heb ik gemerkt aan de reacties op de open brief die ik vorig jaar lanceerde.
Kif Kif: In die brief wou u het debat rond islambeleving in Vlaanderen aanzwengelen. Wat is daaruit voortgekomen?
Chokri Ben Chikha: Er waren reacties die mij aanmoedigden in die zoektocht naar meervoudige identiteit en er waren ook mensen die mij met de grond gelijk maakten. Daarnaast zijn er ook reacties van mensen die de brief gewoon slecht hebben gelezen en die vooral hun mening willen ventileren. Het was een zeer boeiende oefening en ik moet me excuseren tegenover iedereen die heeft gereageerd omdat ik nog niet heb kunnen antwoorden. Anderzijds wil ik me ook niet laten meeslepen door de huidige media die in een spiraal van actie-reactie zit gevangen. Ze kunnen in elk geval al heel veel antwoorden vinden in de waarheidscommissie. Ik nodig ook die mensen van harte uit om te komen kijken.
Ik heb gemerkt dat mijn mensen van Arabisch-islamitische afkomst het ook vaak moeilijk hebben als ik kritiek geef op de eigen gemeenschap. Ze halen terecht aan dat allerlei vormen van discriminatie bestaan en dat we daarin slechter doen dan onze buurlanden, maar er is ook meer nood aan autokritiek. Ik vind dat sommigen zichzelf zodanig tentoonstellen, dat ze een Arabisch Islamitische karikatuur worden. Je kan inderdaad stellen dat je wordt gediscrimineerd en gestereotypeerd, maar je kan jezelf ook opsluiten in je eigen superieure identiteit. De grens tussen slachtoffer en dader is soms flinterdun, dat ga je ook vaak merken in de waarheidscommissie. Door zodanig overtuigd te zijn dat je slachtoffer bent kan het zijn dat je dader wordt. Denk bijvoorbeeld aan de kwestie Israel-Palestina. Daar zie je dat mechanisme heel sterk doorwerken.
Als je in België bent geboren, of je dat nu wil of niet, draag je iets Vlaams in jezelf. Ik heb bijvoorbeeld alle respect voor meisjes die een hoofddoek dragen, maar als je dat draagt omdat je denkt dat je daarmee beter bent dan degene die geen hoofddoek draagt, dan ben je voor mij niet beter dan iemand met een extreemrechts gedachtegoed. Anderzijds is het zo dat mensen zonder migratieachtergrond nog altijd met stigmatiseringen moeten kampen, zowel in de media, podiumkunsten als in de politiek. Er is nauwelijks evolutie en dat maakt me kwaad. Daarom zou ik graag overal in België waarheidscommissies organiseren die de basis moeten vormen voor een echt Marshallplan, zodat we de opgelopen achterstand kunnen inhalen. Dat is niet enkel nodig voor de ‘arme’ bruine, zwarte of gele medemens, maar ook voor het politiek en economisch eigenbelang. Als ze blijven weigeren om deze ongelijkheid aan te pakken, dan moeten ze ons maar opsluiten in dierentuinen. Dan moet men hekkens rond getto’s maken en daar dan af en toe een reportage van maken.
Kif Kif: Bij de menselijke dierentuinen werd een beeld gecreëerd dat niet overeenstemde met de werkelijkheid. Mensen lieten zich leiden door deze misleidende representaties omdat ze geen andere informatie ter beschikking hadden. Schuilt er geen gevaar dat de toeschouwers van de waarheidscommissie ook worden beïnvloed door de selectie van experts en getuigen die het woord zullen krijgen?
Chokri Ben Chikha: In de waarheidscommissie zullen zoveel mogelijk stemmen aan bod komen. We hebben heel wat mensen uitgenodigd: kolonialen/antikolonialen, de Bisschoppenconferentie en zelfs minister Bourgeois en de Koninklijke familie. We zijn benieuwd of ze zullen komen. Daarna moeten de mensen maar zelf hun conclusies trekken. Er wordt een diversiteit aan meningen getoond. We laten die zien, horen en botsen met elkaar. Ik geloof dat als mensen verschillende opvattingen voorgeschoteld krijgen, ze toch slim genoeg zijn om hun eigen conclusie te trekken. Anders zou ik wel erg cynisch in het leven staan.
Kif Kif: Wat mogen we van die experts verwachten?
Chokri Ben Chikha: De experts zullen de menselijke dierentuinen historisch kaderen. Per avond is er één wetenschapper, die ook de inzendingen van andere experts zal behandelen. De getuigenissen zullen op allerlei verschillende manieren worden geuit: via beeld, beweging, zang, voordracht, gedichten, … Niet alles is namelijk in tekst te vatten. Waarheid zit op zoveel verschillende niveaus dat niet alleen horen, maar ook zien en voelen belangrijk zijn. Verschillende kunstenaars kunnen dus op hun eigen manier hun getuigenis brengen. Daarnaast zullen ook nakomelingen van het Senegalese dorp komen getuigen. Zij zullen van de gelegenheid gebruik maken om het lichaam van één van hun gestorven voorouders terug over te brengen naar Senegal.
Kif Kif: Wie zetelt in de commissie die deze getuigenissen zal beoordelen?
Chokri Ben Chikha: De commissie zal bestaan uit mensen uit Gent en omstreken die zich situeren in verschillende lagen van de bevolking met heel uiteenlopende ideologieën. Het zal zich allemaal afspelen in het oud gerechtsgebouw van Gent, waardoor het evenement de serieux krijgt die het verdient. Met de steun van de stad Gent en ex-gouverneur Herman Balthazar als voorzitter van de commissie krijgt deze ook het nodige gezag en uitstraling. Burgemeester Termont heeft ondertussen ook zijn excuses aangeboden ten aanzien van het Senegalees en het Filippijns dorp. Dat op zich is al een ongelooflijke overwinning. Hopelijk volgen de burgemeesters van Brussel en Antwerpen, want precies dezelfde menselijke tentoonstelling vonden er plaats.
Kif Kif: Met welk gevoel hoopt u dat de mensen naar huis gaan?
Chokri Ben Chikha: Iedereen beleeft een voorstelling op zijn manier. Ik heb daar geen controle over. Het zou maar griezelig zijn mocht dat wel het geval zijn. Het is al fantastisch mochten mensen gewoon komen kijken naar een zeer diverse groep mensen die samen zoeken naar de waarheid, hoe heftig dat ook is. Want ik ben geen postmodernist die stelt dat iedereen zijn eigen waarheid.
Zowel kunstenaars, wetenschappers en politici tolereerden dat mensen van ’s ochtends tot ’s avonds tentoongesteld werden als dieren. Ik zou het daarom ook fantastisch vinden mochten veel mensen met een migratieachtergrond komen kijken. Dat ze weten wat er met hun voorouders is gebeurd. Het is belangrijk dat dit verhaal nooit vergeten wordt en dat het tot het collectief geheugen gaat behoren.
Iemand zei ooit dat stereotypen “waarheden zijn die hun geduld hebben verloren”. Misschien kunnen we in de commissie terug op zoek gaan naar dat geduld.
Wanneer? 18, 19, 20, 25, 26 en 27 april 2013, telkens om 20:00 uur.
Waar? Oud Gerechtsgebouw Koophandelsplein 23, Gent
Tickets? KC Vooruit
