De wereld polariseert en de kunsten ontsnappen niet aan die kwalijke evolutie. In het bijzonder is er sprake van een moreel ontwaken van een globale proportie in de voorbije jaren. #MeToo, #OscarsSoWhite en andere hashtag-bewegingen zijn maar enkele uitingen van een ethisch reveil waar Occupy, Indignados of Black Lives Matter ook bij horen. Klimaatverandering, seksisme, racisme, ongelijkheid, dekolonisering en andere fenomenen worden op die manier in de verf gezet en dat heeft geleid tot het zichtbaar maken van ernstige problemen, waaronder ook strafbare kwesties, met de zaak Weinstein als grootste maar zeker niet enige voorbeeld. De vraag is in welke mate deze ethische kwesties het domein van de kunsten mogen betreden, een domein waar vrijheid, het verleggen van grenzen, buiten de lijnen kleuren en de confrontatie met de donkere kanten van de mens van fundamenteel belang zijn.
Ook bij ons leeft die discussie. Vorig jaar werd er fel gedebatteerd over diversiteit en selectieve verontwaardiging, over seksisme, over moralisme in de kunstkritiek, over ambiguïteit en een onkritische omgang met het verleden, over auteurschap, het in vraag stellen van de consensus en meer. Maar de zaak Jan Fabre bewees ook dat onze kleine culturele sector niet immuun is voor de grote controverses.
Het is in die context dat Contour, de Mechelse biënnale dat dit jaar aan haar negende editie zit, zich heruitvindt om niet alleen anders om te gaan met haar kalender, maar ook om deze moeilijke gesprekken deel te laten uitmaken van de kern van de geplande evenementen. Daarvoor rekenen ze op de steun van de Frans-Sloveense curator Nataša Petrešin-Bachelez, die tussen haar headquarters in Parijs en Mechelen pendelt om vorm te geven aan een heel ambitieus project.
“We zaten in een vergadering toen iemand zei dat de Belgische regering was gevallen,” vertelt Petrešin-Bachelez half in shock, half geamuseerd. Gele hesjes in Parijs, extreemrechtse betoging in Brussel; het zijn bewogen dagen en dat kan juist vruchtbaar zijn voor de kunsten. “Ik probeer me altijd bewust te zijn van het tijdperk waarin we leven en met wie we in dialoog gaan met de kunsten. De kunsten zijn lang vervlochten met een kapitalistische manier van werken, verbonden aan ideeën van ‘status’ en ‘waarde’ die sterk geassocieerd zijn met witte en welvarende contexten. Maar ondertussen onderzoeken kunstenaars en instellingen ook manieren om bestaande systemen in vraag te stellen en zich te verhouden tot de kapitalistische context. Kunst spreekt te vaak enkel de artistieke context aan. Zelf heb ik jarenlang manieren gezocht om te achterhalen wie we bereiken als we iets op een bepaalde plaats organiseren. Wie is er dan geïnteresseerd, met wie gaan we dan toetreden in een actieve uitwisseling? Dat nam ik mee in mijn projectvoorstel voor Contour.”
‘Heruitvinden’ lijkt het sleutelwoord voor deze editie van de biënnale. “Het vertrouwde format van Contour bestaat uit tentoonstellingen, dat is ook de kern van de meeste biënnales. Uiteraard krijg je veel films en video-installaties, en heeft een tentoonstelling een impact op de manier waarop je naar de wereld kijkt, maar een tentoonstelling kan ook een passieve onderneming worden.” Maar ook de kalender wordt deze keer radicaal aangepast: “We exploreren wat er met tijd kan worden gedaan. Geen lineair idee van tijd, geen verleden, heden en toekomst alsof het verleden en de toekomst niet aanwezig waren in het heden, maar een circulaire chronologie. Het is het ritme van het cyclische, van de dingen die terugkeren. De biënnale vindt deze keer plaats tijdens drie verschillende weekends over een periode van bijna een jaar. Telkens komt dat overeen met een andere schijngestalte. De drie evenementen volgen de maancyclus, hoe we ernaar kijken en de manier waarop de maan invloed op ons uitoefent. Uiteraard wordt een vrouwelijk element dan onvermijdelijk.”
Het eerste weekend vindt plaats tussen 11 en 13 januari, tijdens de wassende maan. “De contributors – artiesten, onderzoekers, collectieven, activisten – zullen dan het verleden aankaarten. Het verleden staat centraal: de Belgische geschiedenis en de verwerking ervan, een verleden dat aanwezig is in de vorm van de gevolgen vandaag. De issues die we bespreken, worden heel het jaar door behandeld. We draaien ze om en houden rekening met hun wortels, met waar ze vandaan komen. Een kunstenaarscollectief uit Lubumbashi werkt samen met een Belgische kunstenaarsgroep rond de ontginning van lithium – een element dat even belangrijk zal worden als silicium dat was voor de informaticareuzen van de voorbije decennia – en de betrokkenheid van buitenlandse mogendheden daarin.” De titel van de tentoonstelling, Coltan as cotton, refereert ondertussen naar de ontginning en uitbuiting van grondstoffen en mensen, en de privileges die daaraan verbonden zijn.
De tweede afspraak loopt van 17 tot en met 19 mei, met de volle maan op 18 mei om 23u11m36s Belgische tijd. “Het belangrijkste moment van de biënnale gaat over het heden. De lente inspireert ons om te kijken naar landbouw en ecologische verantwoordelijkheid, maar ook de verkiezingen die een week later plaatsvinden, zullen dan relevant zijn. Op dat moment is ook de herdenking van de Rwandese genocide, 25 jaar na de gebeurtenissen. Christian Nyampeta is een kunstenaar die actief is rond de vertaling van onder andere hedendaagse Rwandese dichters, maar daarvoor schakelt hij veel mensen in om de betekenis van woorden en uitdrukkingen te achterhalen.” Het begrip kunst wordt duidelijk breder getrokken dan audiovisuele kunst of bewegend beeld, zoals tot nu het geval was bij Contour. “Het slotweekend vindt plaats tijdens het weekend van 18 tot 20 oktober, tijdens de afnemende maan, en is meer gericht op de nabije toekomst. Projecten die tussen nu en oktober lopen zullen dan eindelijk worden gepresenteerd.”
Werken op zulke ongewoon lange termijn met drie ontmoetingsmomenten laat ruimte toe om verschillende evenementen te verbinden aan de issues. Het verplicht ook alle betrokkenen om hun eigen manier van werken te herdenken. “Het was interessant om te experimenteren met participatieve concepten. Het Festival of Ideas is inspirerend, een format waarbij men meerdere discussies kan volgen. Zo ook screenings, workshops en andere manieren om toeschouwers actief te betrekken. Groepen mensen die kennis delen kunnen vruchtbaarder zijn dan mensen die naar een installatie komen kijken waar menselijk contact uitgesloten blijft. Te vaak is een museumbezoek nog altijd beperkt tot een interactie met objecten. In deze editie van Contour zullen er films zijn, en ook installaties. Maar er komt een accent op de beleving, op het ervaren van het moment en op de uitwisseling.”
De ervaring van Petrešin-Bachelez in de Parijse banlieue van Aubervilliers kan relevant zijn om doelstellingen zoals sociale inclusie en dialoog met uitgesloten bevolkingsgroepen te halen. “Mijn werk in Aubervilliers heeft me geleerd hoe ik mijn praktijk als curatrice kan situeren. Elke ruimte biedt de kans om een specifieke context te leren kennen. En als je diep genoeg graaft, kom je een volledig nieuw universum tegen, met een geschiedenis, met interpersoonlijke relaties… Er zijn zeker overeenkomsten tussen mijn werk in Aubervilliers en mijn werk in Mechelen. Het grote verschil is uiteraard dat ik niet in Mechelen woon, maar de samenwerking met alle deelnemers is bijzonder intens. De biënnale gaat deze keer niet enkel over ‘productie van kunst’, maar ook over de ‘co-productie van de content’ van de kunstwerken. En dat proces is verbonden aan de lokale context en de mensen in die context. Mechelen heeft veel te bieden. Een boeiende, multiculturele sociale structuur, een rijke geschiedenis met donkere en lichte bladzijden en interessante voorstellen voor de toekomst. ”
Mechelen herbergt de eerste spoorweg van continentaal Europa, die de stad met Brussel verbindt. Het zal niemand verrassen dat er ook aandacht is voor de trein tijdens Contour. “In een poging om de biënnale zo ecologisch verantwoord mogelijk te laten verlopen, proberen we zo weinig mogelijk artiesten het vliegtuig te laten nemen. Mechelen biedt ook een geografische luxe: in de regio en de onmiddellijke buurlanden is er genoeg rijkdom en diversiteit aan inhoud, we zitten tenslotte in het hart van West-Europa, dat ook een verantwoordelijkheid draagt voor veel van de ellende dat we vandaag meemaken. Deze regio moet veranderen. Deze regio moet zich grondig herstructureren.” Dat geeft meteen een idee van de politieke dimensie van elke vorm van dialoog in de huidige context, kunstbeleving inbegrepen.
De grootste uitdaging van onze tijd kon niet ontbreken: het milieu. “We zullen drukmateriaal tot een minimum beperken – zo is er bijvoorbeeld geen papieren catalogus – we werken zo veel mogelijk met gerecycleerd materiaal, benutten zo lokaal mogelijke resources, gebruiken zo weinig mogelijk transport… Er is ook een educatief project dat we met scholen hebben opgestart, dat is ook een investering in duurzaamheid. Het is een soort bondgenootschap met zes Belgische scholen (architectuur, kunst, ontwerp, interculturele communicatie…) en samen met de studenten gaan we op zoek naar strategieën om bewustzijn te stimuleren, in verband met inclusie, antiseksisme, antiracisme... Het is belangrijk om te beseffen dat denken over duurzaamheid niet kan worden losgekoppeld van andere maatschappelijke kwesties.”
Contour Biënnale 9, van 11 tot 13 januari, 17 tot 19 mei en 18 tot 20 oktober. Dit weekend met onder andere Black Speaks Back, Saddie Choua, The Black Archives, Samira Saleh, The Writer’s Bench, Seckou Ouologuem en internationale gasten. Alle info: https://www.contour9.be
