Toen ze in een Antwerps herenhuis bij een jong koppel aan het poetsen was, zei de huisbazin eens: "Rosalia, je bent hier al 15 jaar en jouw Nederlands is eigenlijk nog niet zo goed. Hoe komt dat?" Rosalia voelde zich schuldig en zei: "Sorry, sorry, ik probeer, maar het is moeilijk voor mij. Ik heb alle lessen gevolgd en ik begrijp alles." Toen ze dit vertelde zei ik spontaan, goed wetende dat er een ideologie van 'erbij horen op voorwaarde van het spreken van de taal' heerst in België en dat de meeste mensen oprecht de taal goed willen spreken om zich ‘aanvaard’ te voelen: "Maar Rosalia, jij spreekt echt heel goed Nederlands! Die huisbazin is aan ‘t zeveren. En ook al sprak je het niet goed, dat maakt toch niet veel uit!" Ze antwoordde in het Spaans: "Creo que dios me va a dar la fuerza para ser aceptado." Ik wist op dat moment niet goed wat te zeggen en murmelde iets als "jij behoort al en god weet dat."
Amina was 25 toen de vader van één van haar beste vriendinnen eens zei: "Je móét die hoofddoek niet dragen, hè. Je hebt hier de vrijheid om jezelf te zijn en als je gedwongen wordt, mag je dat gerust tegen mij zeggen." Een jonge vrouw met een Master in de Rechten en een vocabulaire om u tegen te zeggen was op dat moment monddood gemaakt. Die avond vroeg ze zich af of deze zelfverklaard progressieve man niet kon inzien dat haar vrijheid niet te reduceren viel tot een specifieke individualistische, liberale notie ervan waarin een specifieke cultus van ‘ik’ heilig is. Alsof individualiteit niet over de hele wereld bestaat. Onderdrukking kan op heel veel manieren tot uiting komen, ook in haar directe leefomgeving. Maar, het expliciet en impliciet reduceren van haar beleving van islam tot onderdrukkend was een aanslag op haar menswaardigheid. Naast verontwaardiging voelde ze ook een vorm van diepe onrust.
Alledaagse xenofobie wordt nog al te vaak goedgepraat wordt met het excuus dat het maar gaat om 'neutrale', 'goedbedoelde' opmerkingen
Nadat hij was opgegroeid in een zogenaamde ‘concentratiewijk’ en school volgde in ‘concentratiescholen’, zat Mirza in de derde middelbaar voor het eerst op een sportschool. Tijdens het oudercontact in december zat hij met zijn moeder bij de klastitularis. Opeens zei die uit het niets: "Je kan je niet meer verbergen achter het feit dat je niet van hier en moslim bent, hé." Mirza kon dit op dat moment niet plaatsen en bedacht dat hij toch niet zo’n slechte leerling was. Hij vroeg zich ook af waarvoor hij zich aan het verbergen was. Het ergste was dat hij zich meteen schaamde omdat zijn mama dat moest horen. Haar zoon was blijkbaar niet goed genoeg geïntegreerd. En zij dan?
Farzaad, een negenjarig bommetje vol energie, komt vaak op de hondenweide waar ik mijn hond uitlaat. Op een zomeravond in augustus keek hij naar mij voor een tijdje en opeens zei hij: "Jij hebt een mooie huid." Vrezend voor het achterliggende, vroeg ik opzettelijk naïef: "Waarom?"
"Jouw huidskleur is mooi en die van mij niet", zei hij al schrobbend over zijn arm. "Waarom zeg je dat? Jij hebt toch ook een heel mooie kleur. Veel mensen zouden dat heel graag willen en gaan naar de zonnebank", zei ik in een wanhopige poging om zijn geïnternaliseerd racisme tegen te gaan. Farzaad antwoordde: "Maar die racisten zeggen van niet. Ik wil deze kleur niet. Ik schaam mij ervoor."
Dit zijn slechts een paar voorbeelden van wat van alledaagse xenofobie met mensen doet: een vorm van ontmenselijking die te vaak goedgepraat wordt met het excuus dat het maar neutrale, goedbedoelde opmerkingen zijn. Deze ‘onschuldige’ uitspraken zijn wijdverspreid en symptomen van xenofobische, denigrerende structuren in deze maatschappij. Toch wordt structureel racisme hier nog steeds vaak ontkend. ‘We’ zijn onschuldig, en indien er wel zo’n discriminerende daden voorkomen dan wordt dat vaak louter gezien als uitingen van eenlingen die niet de gedeelde ‘onschuldige witte ethos’ belichamen. Het sociaalwetenschappelijke onderzoek dat deze (zelf)leugen al 30 jaar aankaart – bijvoorbeeld dat van Philomena Essed en Gloria Wekker – wordt vaak gezien als niet 'echt' wetenschappelijk.
Dit kaartspel rechtvaardigt het racisme van de openlijke racist, maar soms zelfs ook dat van hen voor wie openlijk racisme niet aanvaardbaar is, zoals zelf-verheerlijkende 'progressievelingen' die ondanks jouw pijn hun eigen privileges kunnen verantwoorden
Langzaamaan zijn deze ‘onschuldige’ opmerkingen de normaalste zaak van de wereld geworden - nee, ze zijn dat al eeuwen geweest. Eigenlijk moet ik zelfs geen voorbeelden geven, want iedereen die in aanraking gekomen is met xenofobie, kan met gemak een lijst aan ervaringen delen. Waar ik even bij wil stilstaan is wat dit allemaal met jouw waardigheid en gezondheid doet én hoe je kan antwoorden op een manier die hopelijk enigszins helend kan zijn voor jou.
Structureel racisme
De speelkaarten zijn zo uitgedeeld dat je denkt dat je misschien wel een kans hebt als je maar voldoende andere kaarten trekt, niet beseffend dat het spel doorgestoken kaart is. De kaarten zijn zo uitgedeeld dat ze de witte privileges en de witte onschuld in deze geracialiseerde maatschappij in stand houden.
Dit kaartspel rechtvaardigt het racisme van de openlijke racist, maar soms zelfs ook dat van hen voor wie openlijk racisme niet aanvaardbaar is, zoals zelf-verheerlijkende 'progressievelingen' die ondanks jouw pijn hun eigen privileges kunnen verantwoorden. Progressievelingen die roepen dat ze geen racisten zijn, maar zwijgen in het bijzijn van hun racistische familie en vrienden. Progressievelingen die hun ongenoegen over ongelijkheden uiten, maar bijdragen aan de gentrificatie van alle 'leuke, multiculturele buurten' en hierbij vergeten dat ze bijdragen aan het in stand houden van eeuwenoude koloniale mechanismes.
Structurele ongelijkheden zijn zo diep verankerd dat het moeilijk is om je zelfs maar voor te stellen hoe het anders zou kunnen zijn! Om nog maar te zwijgen over de vele perverse manieren waarop oprecht geëngageerde groepen mensen tegenover elkaar worden opgezet en zo uiteindelijk meer tijd steken in het bekampen en beschuldigen van elkaar dan aan het vormen van solidaire allianties. Het is hoog tijd om de kaarten weg te gooien en aan een ander spel te beginnen. Om stil te staan en te beseffen dat het gaat over echte mensen met echte gevoelens en een ongelooflijk diepe pijn.
Voor alle duidelijkheid, het gaat hier niet om de vele oprecht geëngageerde ‘Belgen’ die wel degelijk hun best doen om deze structuren in vraag te stellen en hun eigen privileges niet zomaar te laten zegevieren. Natuurlijk vergt het enorm veel moeite om tegen een structurele ongelijkheid in te gaan die zo fundamenteel is voor haast al het doen en laten in ons leven. Het gaat hier dus zeker ook niet om een soort van lege vingerwijzing waarbij je op elk moment van je bestaan jezelf in vraag moet stellen of jij niet meedraagt aan het verderzetten van deze ongelijkheden.
Pervers aan xenofobische verwijten is dat ze je het gevoel kunnen geven dat je er op de een of andere manier verantwoordelijk voor bent
De waarheid is dat we hier bijna allemaal aan bijdragen. Maar er is een verschil tussen lippendienst bewijzen en effectief je steentje bijdragen aan het verwerpen van deze diepe ongelijkheid. Hiernaast moet het fundamenteel benadrukt worden dat eender welke structuur van ongelijkheid nooit op zichzelf bestaat; het gaat altijd om de vele kruispunten, ook wel intersecties genoemd, waarop de vormen van onderdrukking samen komen. Wij kunnen niet één vorm van onderdrukking – in dit geval alledaagse xenofobie – loskoppelen van de vele andere vormen ervan, weze het gender, ras, klasse, seksualiteit, beperkingen, etc. Het is niet de bedoeling om in een ‘wie is het meest onderdrukt’ olympiade te vervallen, maar om te beseffen dat ze elkaar op zoveel manieren beïnvloeden en manieren te vinden om er helend mee om te gaan.
Wat racisme doet met je gezondheid
Pervers aan xenofobische verwijten is dat ze je het gevoel kunnen geven dat je er op de een of andere manier verantwoordelijk voor bent. Je kan hierdoor aan je eigen waardigheid beginnen twijfelen of je afvragen of je je niet verbergt achter jouw 'anders-zijn' omdat je het niet goed doet op school, wanneer je je afvraagt of jouw hoofddoek je inderdaad niet extra problemen oplevert, wanneer je besluit dat je toch maar nog meer lessen Nederlands moet volgen om van dat accent af te geraken, de vraag die zich aan je opdringt of je jouw huidskleur eraf kan schrobben om als een ‘normale Belg’ te kunnen leven.
Als je geconfronteerd wordt met racistische uitingen die als normaal worden aanvaard, is het moeilijk om niet aan jezelf te beginnen twijfelen. Verschillende factoren bepalen hoe weerbaar iemand hiertegen is, zoals de inbedding in socio-culturele gemeenschappen, familiale, vriendschappelijke, en liefdesrelaties, eerdere ervaringen, en wat je lichaam in het verleden reeds te verduren kreeg. Met andere woorden, een ongelooflijk complex scala aan sociale, culturele, economische, spirituele, neurologische en psychologische facetten bepaalt in welke mate die ene opmerking tussen neus en lippen jou zal raken.
Helaas zal hier nooit een wonderpil voor bestaan. De enige remedie zijn wijzelf en de manier waarop we de verhoudingen tussen ‘wij’ en ‘zij’, en ‘ik’, en 'jij' reconstitueren
Het staat echter als een huis dat dit op lange termijn vaak leidt tot gezondheidseffecten. Racisme maakt mensen letterlijk ziek. Gaande van het ontwikkelen van fysiologische, respiratorische en cardiovasculaire ziekten tot de psychologische gevolgen waar boeken over vol geschreven zijn. Tot minderheden herleide mensen ontvangen ook vaak minder goede zorgverlening, waardoor hun gezondheidsproblemen onderbelicht blijven. Als onderdeel van het helingsproces stel ik voor structureel racisme te bekijken als een maatschappelijke ziekte die degenen die er het slachtoffer van zijn ziek maakt. Structurele ongelijkheid en ontmenselijking bezorgen mensen stress en stress kills.
Helaas zal hier nooit een wonderpil voor bestaan. De enige remedie zijn wijzelf en de manier waarop we de verhoudingen tussen ‘wij’ en ‘zij’, en ‘ik’, en 'jij' reconstitueren.
Het is al niet eenvoudig om tegen een racistisch persoon te zeggen dat die in fout is, laat staan om te moeten leven met alledaagse, structurele ongelijkheden. Het is voor veel mensen dan ook te vermoeiend om daar steeds tegenin te gaan en uitgemaakt te worden voor zuurpruim, of nog erger, leugenaar. Zelfs meer, we weten al lang dat de meeste mensen racisme niet aankaarten, maar het juist internaliseren. Gaandeweg kruipt racisme door je lichaam en ziel waardoor je stereotypen uiteindelijk gaat geloven. Racisme maakt dat mensen zich kunnen gaan schamen, zowel om zichzelf als om diegenen rondom hen die zogezegd ook niet behoren. Wanneer die schaamte of woede groeien, kunnen zij zich op allerlei ongezonde manieren gaan uiten.
Maar, ik geloof ook dat we met deze oprechte woede en verontwaardiging iets kunnen doen. Hiermee bedoel ik niet het richtingloos uiten van ongenoegen – hoezeer ook dat gerechtvaardigd is wanneer het gebeurt – maar woede als een antwoord op het onrecht dat jou steeds wordt aangedaan. Woede als een bevestiging van jouw menselijkheid. Woede die niet richting jezelf gekeerd is, maar richting de structurele ongelijkheid in deze maatschappij. Woede als een manier om tegen de ziekmakende realiteit in te gaan en te benadrukken dat dit probleem niet bij jezelf ligt, maar bij de maatschappij.
Woede kan echter niet het eindpunt zijn. Hoezeer woede ook geuit moet worden, het houdt je in een staat van spanning en stress, waar we uiteindelijk juist vanaf moeten.
Wat kunnen we doen?
Het lijkt mij bijgevolg zinnig om de zwaarte zoveel mogelijk van jezelf weg te leiden en om te weigeren te buigen voor systematische ontmenselijking. Jij hebt er genoeg mee geworsteld en helaas zal dit niet snel veranderen. Het is aan diegene die jou wil herleiden tot een ‘ander’ om diens verantwoordelijkheid op te nemen. Als we de verantwoordelijkheid leggen bij die andere persoon, zal dit waarschijnlijk veel verontwaardigde reacties uitlokken. Het maatschappelijk debat wordt al lang overspoeld door dergelijke reacties: van beschuldigingen dat mensen niet willen integreren en ‘terug naar hun eigen land moeten’, tot betichtingen van 'polarisatie'.
Het is ironisch dat verwacht wordt dat diegenen die lijden onder racisme, ongelijkheid en onderdrukking, ook diegenen zijn die het fundamenteel zullen aanpakken en veranderen
Mocht je in psychotherapie belanden in je zoektocht naar heling, kan het zelfs gebeuren dat je de boodschap meekrijgt dat jij moet aanpassen wat jij bij jezelf kan veranderen en de rest gewoon moet aanvaarden aangezien het niet in jouw bereik ligt. De verantwoordelijkheid wordt aldus weer op jouw schouders gelegd. Hoezeer ieder van ons wel degelijk individuele daden dient te actualiseren en altijd een uniek persoonlijk verhaal te (her)vertellen heeft, is het enkel individualiseren van maatschappelijke ongelijkheden op zijn minst gezegd pervers, om niet te zeggen, gewoonweg fout en gevaarlijk. Want, jij bent diegene die hier faalt in het weerleggen van structureel racisme. Het is nooit een ofwel individueel, ofwel sociaal vraagstuk, maar telkens de uitermate verstrengelde verhoudingen waarin we leven en naar genezingen zoeken hier.
Het is ironisch dat verwacht wordt dat diegenen die lijden onder racisme, ongelijkheid en onderdrukking, ook diegenen zijn die het fundamenteel zullen aanpakken en veranderen. Natuurlijk wil jij de realiteit zien veranderen, en het zijn dan ook vaak de mensen in de meest precaire situaties die dat het meest aankaarten. Toch moet jij deze dubbele rol niet alleen dragen. Ondanks dat jou aspecten van jouw menselijk leven ontzegd worden, kan je, hoop ik, een bekrachtigende positie innemen en kiezen voor jouw waardigheid en gezondheid.
Als we echt tot diepgaande verandering willen komen, zullen ook anderen moeten beseffen dat jouw gezondheid en hun gezondheid fundamenteel met elkaar verbonden zijn. Racisme pathologiseert ons namelijk allemaal.
Over de auteur:
Jasmin Tabaković is doctoraatsonderzoeker in de Sociale Antropologie aan de Universiteit van Cambridge. Hij werkt rond langetermijneffecten van de genocidale logica in Bosnië en Herzegovina op psychosociale, emotionele en spirituele gezondheid.
