Wat voor altijd voorbij leek – de uitholling van de democratie, de aanval op universele rechten en de opmars van het (bloed-en-bodem)nationalisme – is vandaag meer dan ooit terug. Het antwoord op de neoliberale globalisering wordt gevonden in een antidemocratisch regionalisme en nationalisme.
Trump, de Brexit en de opmars van extreemrechtse bewegingen en ‘illiberale’ democratieën. Vanuit lokaal perspectief worden deze evoluties vaak begrepen als toevalligheden, onverwachte of zelfs unieke gebeurtenissen. Veel toevalligheden verraden echter een structuur. Het verheldert om deze gebeurtenissen te lezen als symbolen van dieperliggende crisissen. Een crisis van de representatieve democratie en van de klassieke partijen. Een crisis ook van het model van neoliberale globalisering en van de traditionele mainstreammedia. Kijken we vanuit een historisch en globaal perspectief dan zien we verbanden tussen al deze crisissen. Ze wijzen op structurele veranderingen in de wereld. Het idee dat de geschiedenis ten einde was zoals Francis Fukuyama en zijn vele volgers het uitschreeuwden, is vandaag failliet. De euforie van de jaren 1990 is voorbij.
In dit boek wil ik vooreerst een diagnose stellen van de huidige, snelle en vaak zorgwekkende politieke veranderingen. Die diagnose focust op één type van politieke actoren, namelijk de wereldwijde opmars van wat ik zal benoemen als ‘Nieuw Rechts’. Nieuw Rechts kent als politiek-ideologische beweging haar geboorte in de jaren 60 van de vorige eeuw. Het label ‘Nieuw Rechts’ is onvermijdelijk gelieerd met de Franse rechtse filosoof Alain de Benoist en zijn Groupement de Recherche et d’Etudes pour la Civilisation Européenne (GRECE). Zijn beweging raakte bekend onder de noemer La Nouvelle Droite. Nieuw Rechts is echter een veel breder fenomeen.
Nieuw Rechts en haar rechtse Gramscianisme kan gezien worden als een antwoord op New Left en de zogenaamde soixante-huitards. Nieuw Rechts is geen homogeen maar een zeer complex, eclectisch en internationaal fenomeen. De diversiteit binnen die politieke stroming is het gevolg van de lokale ontstaansgeschiedenissen van de Nieuw Rechtse bewegingen. Ondanks al die verschillen is er wel degelijk een coherentie te detecteren. Deze Nieuw Rechtse beweging lezen we het best als een naoorlogse hertaling van de twee eeuwen oude politieke, culturele en ideologische strijd tegen de verlichting, de zogenaamde antiverlichting. Net zoals de denkers van de antiverlichting niet terug willen naar een verloren verleden, willen ook de Nieuw Rechtse denkers, activisten en politici bouwen aan een nieuwe moderniteit. Een moderniteit die niet gebaseerd is op universele mensenrechten, een verlichte democratie of idealen als vrijheid en gelijkheid.
Dit Nieuw Rechtse project is vanaf de start transnationaal. Vandaag zien we de oogst van de kiemen die destijds zijn gezaaid. Wereldwijd staan er politici en politieke bewegingen op die bouwen aan een nieuwe wereldorde. Die een einde willen maken aan de verlichte democratische ideologie en een antidemocratie trachten te realiseren. Ze dromen luidop van een wereld van soevereine en homogene etnoculturele naties en regio’s. Plaatsen waar het belang van de natie, de groep, belangrijker wordt geacht dan de rechten van het individu. Gelijkheid en de universele dimensie van de mensenrechten staan volgens Nieuw Rechts de grootsheid van de natie in de weg.
Trump en alt-right, Alternative für Deutschland en Pegida, Le Pen en Génération Identitaire, het Vlaams Belang en de N-VA: het zijn niet louter nationale fenomenen. We begrijpen ze best als de effecten van een globaal fenomeen, als een internationaal Nieuw Rechts netwerk dat de verlichting verwerpt. Dit netwerk is geen hiërarchische of van bovenaf aangestuurde beweging. Het bestaat niet als een officieel samenwerkingsverband tussen die verschillende nationale politieke partijen en activistische bewegingen. Het neemt de vorm aan van een organisch, uitermate complex en los geconnecteerd netwerk, gemodelleerd op de structuur van een digitaal netwerk. Er zijn dus losse associaties of connecties tussen de verschillende punten in dat netwerk, maar niet noodzakelijk een directe lijn. Veel van de punten zijn slechts tweede- of zelfs derde-, vierde- of vijfdegraadsverbindingen. De eenheid van dat netwerk zit in de gedeelde strijd tegen gelijkheid, vrijheid en universele mensenrechten. De erfenis van de radicale verlichting wordt vandaag hevig bekampt. De antiverlichting is terug van nooit echt weggeweest. Waar sommigen nog varen onder democratische vlag, zijn er andere Nieuw Rechtse actoren die die vlag niet louter verwerpen maar openlijk verbranden. In Nieuw Rechtse kringen durf men opnieuw luidop te dromen van het einde van de huidige wereld. Ze dromen van een nieuwe gouden tijd gestoeld op de principes van de antiverlichting.
Hoe komt het dat net in landen die zichzelf al eeuwen verbeelden als de dragers van de verlichting, en waar zowel de burgers als de politici zichzelf verkopen als de lichtbakens van de democratie dergelijke antidemocratische tendensen zichtbaar worden? Hoe kan het dat ideeën die in de jaren 1960 ondenkbaar waren, vandaag gemeengoed zijn? Hoe komt het dat veel van wat het Vlaams Blok in de jaren 1990 zei, vandaag wordt uitgedragen als grote waarheden, als ‘zeggen waar het op staat’. Hoe komt het dat nationalisme zo’n opmars kent? Wat voor altijd voorbij leek – de uitholling van de democratie, de aanval op universele rechten en de opmars van het (bloed-en-bodem)nationalisme – is vandaag meer dan ooit terug. Het antwoord op de neoliberale globalisering wordt gevonden in een antidemocratisch regionalisme en nationalisme, niet in een democratische en politieke globalisering. Waar de verlichtingsdenkers de natie zagen als een eerste stap in de opschaling van de democratie naar een universele realiteit, gaan we vandaag de andere richting uit.
Ik ben lang niet de enige die vandaag leeft met het idee dat we in ‘historische tijden leven’. Uiteraard zijn alle tijden historisch, dat is het punt niet. Maar er is wel sprake van ‘acceleratie’. Het idee dat we vandaag een serie van gebeurtenissen en evoluties meemaken die de stabiliteit van onze leefwereld onderuithalen. De periode van relatieve naoorlogse stabiliteit, waar alles rustig lijkt en waar weinig essentieels lijkt te veranderen, is voorbij. Dergelijke periodes worden traditioneel opgevolgd door turbulente tijden. Momenten waar opeens, en schijnbaar uit het niets, vanalles lijkt te veranderen. Zekerheden vervallen en het geloof in een betere toekomst lijkt te dagen. 1989 was zo’n periode. De val van de Berlijnse Muur luidde een periode in van snelle veranderingen. Het betekende het ineenstorten van een orde die decennialang de wereld structureerde. Een orde die onze verhalen over de wereld kleurde. Vandaag lijken we aan de vooravond te staan van zo’n nieuwe periode van dislocatie: een kritisch moment dat mogelijk de bestaande verhoudingen en orde kan omverwerpen. Een periode waarin er nieuwe constellaties kunnen ontstaan. Dat is één iets wat Trump, Le Pen, Wilders, alt-right en bewegingen als La Nouvelle Droite en Génération Identitaire gemeen hebben. Allen geloven ze niet alleen dat de huidige wereld in een diepe crisis zit, maar ook dat er een nieuwe gouden tijd aanbreekt, een periode van hergeboorte, namelijk van een nieuwe wereldorde die niet gebaseerd is op de universele rechten van het individu maar opgedeeld is in organische en cultureel homogene groepen.
Ik verwerp het idee dat wat nu gebeurt ‘opeens, uit het niets’ komt. Een periode van snelle veranderingen heef haar oorsprong in een periode van schijnbare stabiliteit. Trump komt niet uit het niets. Het heden heef een geschiedenis, met aanwijsbare actoren, technologieën en instellingen. Actoren die nu de dienst uitmaken, zaten in de stabiele tijden vaak in de marge. Het is in periodes van dislocatie dat ze opeens vanuit de marge naar de mainstream kunnen doorstoten. En vaak hebben ze een hand in het forceren van dat kritische moment dat de bestaande orde door elkaar schudt.
Die periodes van dislocatie worden niet door één partij of groep gemaakt. Ze zijn het gevolg van een complex spel van sociale, politieke, economische, ecologische en technologische evoluties. De wereld is veranderd sinds de val van de Berlijnse Muur. Neoliberalisme, globalisering en nationalisme hebben het Westen en de wereld grondig hertekend. En dan is er nog de technologische verandering. Er was twee decennia geleden geen sprake van Facebook of Twitter. Er waren geen gsm’s. Die digitalisering is nieuw en het is onmiskenbaar een van de elementen die mee het heden scheppen. Ik verwerp echter elk technologisch determinisme. Technologieën zijn altijd ingebed in een context, in bepaalde structuren. Het is die dialectische relatie tussen technologie, hoe die contextueel ingebed zit en wat men ermee doet, die verandering realiseert. Ik verwerp dus evenzeer het idee dat digitalisering niets wezenlijks verandert. Media zijn door en door verweven met onze leefwereld en veranderingen in dat landschap hebben maatschappelijke, politieke en economische gevolgen. Willen we de huidige veranderingen ten gronde begrijpen, dan zijn die technologische evoluties onvermijdelijk een deel van de mix.
**
Deze tekst is een lichtjes aangepast verwerking van de inleiding uit Ico Maly's nieuwe boek Nieuw Rechts. (EPO, 2018) Klik hier voor meer info. Je kan het boek komen lezen bij een kopje koffie (en wie weet een goed gesprek) in TOKO 139, Statiestraat 139, Berchem 2600.
