Na maanden wachten stapte ik vol goede moed de dokterspraktijk binnen voor een intakegesprek met mijn nieuwe arts. Het was tijdens dit gesprek dat ik voor de zoveelste keer in de situatie terechtkwam waarin ik geconfronteerd werd met angst om stereotypes te bevestigen.
Ik ben een 24-jarige vrouw, geboren in België, een trotse Antwerpenaar, en evenals trotse Marokkaan, uit een warm gezin van eerste generatie migranten. Deze informatie zou normaal gezien overbodig moeten zijn – en bovendien niemands zaken – maar in dit verhaal maakt het nu net wel uit.
De microagressies van mijn arts zorgden ervoor dat ik me in de rest van het gesprek niet meer volledig eerlijk durfde op te stellen
Toen de dokter tijdens het gesprek vroeg naar mijn persoonlijke achtergrond, stelde hij de vraag: "Wat doet je vader voor werk?" Ik antwoordde dat mijn vader gepensioneerd is en vroeger als arbeider heeft gewerkt. Ik vertelde trots dat hij een harde werker was, die er alles aan deed om ervoor te zorgen dat we nooit het gevoel hadden iets tekort te komen.
De dokter typte mijn woorden in op zijn computer en vroeg vervolgens, heel casual: "En je moeder, is die altijd huisvrouw geweest?” Ik dacht meteen: “Oh, hier gaan we weer…” Toch was ik ook verbaasd, omdat de arts al jarenlang ervaring heeft. Waarom ging hij er zomaar vanuit dat mijn moeder niet buitenshuis werkte? Ik antwoordde: "Nee, mijn moeder werkt nog steeds, en dit is wel erg stereotyperend." De dokter reageerde daarop met: "Mijn moeder was wél huisvrouw, dus misschien ben jíj degene die in stereotypen denkt."
De microagressies van mijn arts zorgden ervoor dat ik me in de rest van het gesprek niet meer volledig eerlijk durfde op te stellen. Een gevoel van bewijsdrang, waarmee ik al mijn hele leven worstel, nam de overhand en overtrof mijn behoefte om volledig eerlijk te zijn. Uit angst om stereotypen te bevestigen begon ik vooral te praten over de studies van gezinsleden en over hoe hard mijn ouders hebben gewerkt, en was ik voortdurend bezig met de gedachte om niets stereotypebevestigends te zeggen.
Hoewel ik me bewust was dat als mijn moeder wel huisvrouw was, ik dit gewoon eerlijk had moeten kunnen zeggen, was ik zo gefocust op mijn innerlijke drang om het denkkader van de dokter te doorbreken, dat ik niet in staat was om eerlijk te reageren.
Inmiddels weet ik dat wat ik meemaakte bij de dokter een naam heeft: stereotype threat oftewel stereotyperingsdreiging.
Constant op je hoede voor stereotypes
Ik ben opgegroeid met het gevoel dat ik altijd moest bewijzen dat wij geen “stereotype” Marokkaans gezin zijn. Dat merkte ik door opmerkingen vanuit mensen in mijn omgeving, zoals: “Jullie zijn de goede, normaal ga ik niet om met Marokkanen, maar met jou wel”, en nog vele andere. Nu ik ouder ben, besef ik dat deze opmerkingen gewoon racistisch zijn. Toch ben ik impliciet, soms bewust en soms onbewust, mijn hele leven lang hypergefocust geweest op het niet bevestigen van stereotypen.
Toen ik op school een presentatie gaf over racisme in de Belgische gezondheidszorg, kwam het psychologische mechanisme stereotype threat ter sprake. Plotseling vond ik een wetenschappelijk kader voor de situatie waar ik me al levenslang in bevond. Stereotype threat is een concept dat in 1995 werd onderzocht door Claude Steele en Joshua Aronson, twee Amerikaanse sociaal psychologen. In hun studie toonden zij aan dat Afro-Amerikaanse studenten slechter presteerden op academische tests wanneer hun raciale identiteit werd benadrukt als maatstaf voor intellectuele bekwaamheid, vergeleken met situaties waarin de test werd gepresenteerd als 'gewoon een oefening'. De dreiging om een negatief stereotype over hun raciale identiteit te bevestigen, had dus een negatief effect op hun prestaties.
Constant op je hoede zijn voor racistische stereotypering zorgt voor een grote mentale druk en veel stress. De gezondheidsschade door stereotype threat wordt nog duidelijker wanneer mensen niet naar de dokter durven te gaan wanneer ze klachten hebben
De conclusie volgens Steele en Aronson: telkens wanneer Afro-Amerikaanse studenten een expliciete schoolse of intellectuele taak uitvoeren, worden zij geconfronteerd met de dreiging een negatief maatschappelijk stereotype te bevestigen of erdoor beoordeeld te worden. Meer specifiek: een stereotype over het intellectuele vermogen en de competenties van hun groep. Deze dreiging wordt niet ervaren door mensen die niet op deze manier worden gestereotypeerd.
Tijdens een klassendiscussie over dit onderwerp konden mijn medestudenten van kleur zich hierin herkennen. Zo zei een klasgenoot met een donkere huidskleur dat ze haar woede vaak onderdrukt uit angst om als the angry black woman gezien te worden, terwijl haar gevoelens evenzeer van belang zijn.
Hetzelfde gevoel van herkenning merkte ik toen ik tijdens het schrijven van dit artikel een vriendin belde. Ik vroeg: "Heb jij het gevoel dat je soms niet eerlijk bent tegenover witte mensen, bijvoorbeeld bij een eerste ontmoeting?" Haar antwoord: "Wayow, tuurlijk! Vollenbak." Toen ik doorvroeg, zei ze: "Ah, maar altijd. Ik word mega ongemakkelijk wanneer ze vragen naar de job van mijn ouders en mij vervolgens in een hokje plaatsen. Of wanneer ze vragen waarom ik geen vriendje heb, dan zeg ik gewoon dat ik dit zelf niet wil, in plaats van uit te leggen dat ik dit vanuit een religieus en cultureel perspectief niet heb."
Je zou kunnen denken dat dit maar kleine voorbeelden zijn, maar constant op je hoede zijn voor racistische stereotypering zorgt voor een grote mentale druk en veel stress.
De gezondheidseffecten van stereotype threat
De gezondheidsschade door stereotype threat wordt nog duidelijker wanneer mensen niet naar de dokter durven te gaan wanneer ze klachten hebben. Even terug naar het onderzoek: de Amerikaanse gezondheidswetenschapper Diana Burgess (University of Minnesota) toonde aan dat stereotype threat een negatief effect heeft op prestatieverwachtingen, doordat mensen die ermee geconfronteerd worden minder vertrouwen hebben in eigen capaciteiten. Hierdoor vermindert het ook hun zelfregulatie – de mate waarin ze hun gedrag kunnen sturen – wat kan leiden tot slechtere prestaties. Voor zorgvragers zorgt dit voor een afgenomen 'zelfopvolging', het vermogen om zich aan de voorgeschreven behandeling te houden. Dat kan dan weer leiden tot een verminderde motivatie om zorgadviezen op te volgen.
Stereotype threat is schadelijk voor de kwaliteit van medische interacties, zorgt voor een hogere drempel voor het zoeken van zorg, slechter zelfmanagement en een verminderd herstel van symptomen
Aangezien stereotyperingsdreiging angstgevoelens kan vergroten, kan het de communicatieve vaardigheden ook nog eens belemmeren, wat leidt tot minder vloeiende interacties en een gebrek aan openheid tegenover de zorgverlener (zoals ikzelf meemaakte met mijn arts). Stereotype threat is daardoor ook schadelijk voor de kwaliteit van medische interacties. Slechter contact met de zorgverlener wordt dan weer in verband gebracht met een lagere mate van therapietrouw, een hogere drempel voor het zoeken van zorg, slechter zelfmanagement en een verminderd herstel van symptomen. Zo zorgt stereotypering voor een kettingreactie aan negatieve effecten voor de groepen die ermee geconfronteerd worden.
Wij, mensen van kleur, leven dus chronisch met de druk om stereotypen niet te bevestigen. Buiten het feit dat dit ook kan leiden tot geïnternaliseerd racisme, gaat dit gepaard met druk, angst en, zoals blijkt uit onderzoek, het niet krijgen van de juiste zorg of hulp wanneer dat nodig is. x
Wanneer gaan wij het gevoel hebben dat we ons niet constant hoeven te bewijzen omdat we anders in een hokje geplaatst worden?
Zoals organisatiepsychologe en Kif Kif-contributor Naomi Mike in een artikel op Kif Kif beschreef, zijn stereotyperingsdreiging en de (micro)agressies die die dreiging veroorzaken een structureel maatschappelijk probleem, dat niet enkel op individueel niveau moet worden aangepakt. Hoe een organisatie of de maatschappij hierop anticipeert en reageert, kan een groot verschil maken en maatschappelijke denkbeelden en culturele normen veranderen. Daarom zouden onderwerpen zoals stereotype threat en de schadelijke effecten van microagressies opgenomen moeten worden in de opleidingen voor elk beroep waar men in contact komt met mensen, waaronder zeker medische opleidingen en bijvoorbeeld de lerarenopleiding. Helaas worden racisme, discriminatie, vooroordelen en stereotypen nog te vaak enkel op individueel niveau besproken.
Misschien vraag je je af hoe mijn verhaal met de dokter uiteindelijk is geëindigd? Wel, het heeft jammer genoeg geen happy end. Ik had een nieuwe afspraak gemaakt met de arts, maar heb deze later geannuleerd omdat ik wist dat ik me niet comfortabel genoeg zou voelen om volledig eerlijk te zijn. Nu, maanden later, sta ik nog steeds op meerdere wachtlijsten en heb ik, net als velen, geen toegang tot de gezondheidszorg die ik nodig heb. En dit mede ten gevolge van stereotype threat, iets waar ik zelf totaal geen controle over heb. Wat gek genoeg blijkt te betekenen dat ik daardoor ook geen controle heb over mijn gezondheidszorg.
Over de auteur:
Oumaima Kastit is sociaal-cultureel werker en student Gender en Diversiteit. Ze heeft een passie voor sociale rechtvaardigheid, gelijkheid en verbinding en zet zich in voor een inclusieve samenleving, vanuit intersectioneel perspectief.
