Mernissi verwierp de thesis dat vrouwenrechten niet compatibel zouden zijn met de islam.
Op 30 november 2015 overleed de 75-jarige Marokkaanse sociologe en feministe Fatima Mernissi in Rabat. Mernissi werd geboren in 1940 en studeerde sociologie aan de Mohammed V Universiteit in Rabat waarna ze later in de Verenigde Staten promoveerde met een proefschrift over vrouwen en islam. Toen Yamila Idrissi mij vroeg om mee te doen aan een hommage voor Mernissi op 8 maart, zei ik onmiddellijk ja want Mernissi is voor mij persoonlijk een rolmodel en een icoon omdat ze mij de intellectuele bagage gaf om mijn eigen verontwaardiging over genderongelijkheid beter te articuleren, ze gaf mij argumenten om daar tegenin te gaan. De belangrijkste les die ik van haar leerde is dat je niet alleen een ideologisch en politiek systeem nodig had om vrouwen te kunnen onderdrukken maar ook mensen die berusten, die niet in het verzet komen en dus plaatste ze de verantwoordelijkheid om iets te doen ook bij mezelf. Er is een tweede reden waarom ik meedoe aan de hommage in het Kaaitheater. Ik vind het namelijk een zonde dat Mernissi, een vrouw van het kaliber van een Simone de Beauvoir, hier in West-Europa niet zo gekend was. Dat ondervond ik nog op 15 oktober van vorig jaar toen ik in de Muntpunt bibliotheek in Brussel in de leeskamer mocht komen praten over de boeken en schrijvers die bepalend waren voor mij. Fatima Mernissi stond uiteraard op mijn lijst maar in het publiek had welgeteld één toehoorder al van haar gehoord.
Mernissi zelf was er zich ook van bewust dat haar werk hier bij ons niet gekend was want de laatste keer dat ze nog eens in België was, een paar jaar geleden, gaf ze een interview aan Samira Bendadi, journaliste voor MO* magazine en ze bekloeg zich over het feit dat de Westerse journalisten zo weinig aandacht hadden voor haar werk. Ja, waarom eigenlijk? Want als er een thema hysterisch hot is in West-Europa dan is het wel dat van de emancipatie van de moslima, of liever van het ontbreken daarvan en net rond dit onderwerp heeft Mernissi haar indrukwekkende levenswerk opgebouwd.
Niet sexy
Een mogelijke verklaring zou kunnen zijn dat het Westen genoeg heeft aan zichzelf en aan haar eigen opvattingen over emancipatie en feminisme. Velen zijn er nog steeds van overtuigd dat er van het zuiden niet veel te leren valt. Feminisme in het Zuiden is in het beste geval een wat gebrekkig doorslagje van het feminisme in het Westen. Het is een feminisme dat zich nog niet heeft vrijgemaakt van oude opvattingen en structuren, dat niet ver genoeg durft gaan. Bovendien heeft men in het Westen een eenzijdig verhaal over de moslima geconstrueerd en alleen diegenen die dit verhaal mee onderschrijven zijn interessant genoeg.
Mernissi was gewoon niet sexy genoeg voor het Westen. Want zij ging niet mee in het mantra dat het kwaad en onderdrukking van vrouwen de core business is van de islam en de koran. Mernissi verwierp de thesis dat vrouwenrechten niet compatibel zouden zijn met de islam, integendeel, zij stelt dat de profeet Mohamed de intentie had om een gemeenschap te stichten waar er rechten en vrijheden voor iedereen konden zijn. De islam en de koran, zegt Mernissi, maken vrouwenrechten wel mogelijk. En ze onderbouwde haar stelling met ernstig wetenschappelijk onderzoek naar de teksten en naar de geschiedenis van de islam. Vriend en vijand erkenden trouwens de degelijkheid van haar wetenschappelijke methode.
It’s al in the interpretation, stupid!
De genderongelijkheid in de islamitische wereld, die Mernissi tot haar laatste snik bestreed, was volgens haar een constructie van de ulama’s, de mannelijke theologen die religieuze teksten zo interpreteerden dat ze het wereldwijde patriarchale systeem in stand hielden.
Deze benadering staat haaks op de publieke opinie en het politieke discours dat hier in Europa opgang maakt sinds 9/11 en die van de islam en de moslims een monsterlijke vijand maakte die erop uit waren de verlichting, vrouwenrechten en de democratie weg te vagen.
Mernissi was met haar analyse dus niet populair noch bij seculiere feministen, noch bij de mannelijke korangeleerden die het niet namen dat zij het aandurfde om een aantal vrouwonvriendelijke ahadith in twijfel te trekken.
Het belang van Mernissi voor mij persoonlijk lag net in de overtuiging dat emancipatie en gelijkheid niet gepaard hoefde te gaan met de vernietiging of de verwerping van de islamitische cultuur en religie die een onderdeel zijn van mijn identiteit. Haar betekenis vandaag de dag blijft hoogst relevant omdat we in tijden leven waar mensen nog steeds worden gediskwalificeerd als democraten en feministen omwille van hun herkomst en islamitische cultuur.
Op initiatief van Yamila Idrissi brengt het Kaaitheater een ode aan Fatima Mernissi op 8 maart, de internationale vrouwendag. Op het programma staan Rachida Lamrabet, Chantal Pattyn, Béatrice Delvaux, Adil El Arbi, Bilall Fallah, Nadia Bouras, Abdelslam El Manzah, Saskia De Coster, Yasmina El Messaoudi, Thomas Vanderveken, Nadia Fadil, Celia Ledoux, Rachid Benzine, Yamila Idrissi, Saida Sakali, Sarah Bracke (inleiding), Anna Luyten (presentatie) en Ghalia Benali (muziek).
De avond is volzet, maar online te volgen via Livestream.
