In aanloop naar 21 maart, Internationale Dag Tegen Racisme en Discriminatie, publiceert Kif Kif elke maandag interviews met autoriteiten in verschillende domeinen, om het racisme vanuit meerdere perspectieven te benaderen. Deze week spreekt historicus Bruno De Wever (UGent) over racisme vanuit een historisch perspectief en Wouter Van Bellingen (Directeur Minderhedenforum) over de huidige dynamiek van racisme en discriminatie.
De geschiedenis van het racisme is een discipline op zich, waarbij het raciale denken en de ontwikkeling ervan bestudeerd worden. Professor Bruno De Wever kan er eerder in algemene termen over spreken. Hij is anderzijds gespecialiseerd in de geschiedenis van de 20ste eeuw, in de geschiedenis van het fascisme en het nationaal-socialisme, wat ons brengt tot een van de meest emblematische vormen van racisme die er ooit zijn geweest. Hij ziet in hedendaagse ontwikkelingen een echo van ongelijkheden uit het verleden.
Kif Kif: Een van de moeilijkste aspecten van het historisch onderzoek is de bepaling van een begin. Waar zou u een begin plaatsen voor een fenomeen als het racisme?
DW: De afwijzing van de ‘andere’, zowel etnisch als cultureel is bijna een antropologisch gegeven. Mensen hebben zich altijd georganiseerd in groepen en een deel van hun overlevingsmechanisme is het afzetten tegen de andere. Het antisemitisme bestond al in de Romeinse tijd, bijvoorbeeld. Toen de Europese kolonisatoren op de precolumbiaanse bevolking stoten was hun reactie dat dit geen mensen waren. Het racisme gebaseerd op het genetisch definiëren van rassen houdt direct verband met het wetenschappelijke denken van de 19de eeuw, waarin men, beïnvloed door het positivistische denken, de positieve wetenschappen is gaan toepassen op humane wetenschappen. Men heeft, via een rudimentaire lezing van wat onder andere Darwin ontdekte, ideeën doorgetrokken naar mensen en maakte dit soort denken dienstig aan heersende ideologieën. De mensheid werd opgedeeld in rassen die raciale kenmerken kregen toegediend. Gekoppeld aan superioriteitsdenken bracht dit een hiërarchie met zich mee, waarin het blanke ras als een superieure vorm werd voorgesteld.
Kif Kif: Is het niet paradoxaal dat dit ‘genetisch’ racisme zich ontwikkelt na de Verlichting, een kantelpunt dat we zodanig koesteren?
DW: Er zijn waarnemers die erop wijzen dat de verlichting die paradox in zichzelf droeg. Dat ze langs een kant aan de basis ligt van universele ideeën van gelijkheid tussen mensen, van de Franse Revolutie met haar vrijheid, gelijkheid en broederlijkheid, van de Declaration des Droits de l’Homme et du Citoyen, maar dat er tegelijkertijd ook in het verlichtingsdenken, zoals ze zich ontwikkeld heeft in Europa, de kiem zit van het idee dat de Europeaan de natuurlijke leidende groep is, die de Verlichting moet verspreiden. Dit was ook functioneel in een context waarin West-Europa een imperiale politiek bedreef die het grootste deel van de wereld onder controle bracht. Het racisme vandaag toont zich anderzijds vooral in zijn culturele vorm, waarbij men groepen mensen stigmatiseert op basis van culturele kenmerken. Als gevolg van mondialiseringstendensen en grotere migratiestromen zie je het culturele onderscheid vandaag sterk naar boven komen. Het idee dat de moslim zich niet zal kunnen integreren in Europa is een typische vorm van cultureel racistisch denken die telkens opnieuw ingezet wordt als het bruikbaar is.
Kif Kif: Heeft racisme altijd gediend als basis voor onderdrukkingssystemen?
DW: Racisme legitimeert onderdrukkingssystemen.
Kif Kif: En verdwijnt het racisme met de afschaffing van zulke structuren?
DW: Uitbuitingsstructuren zoals de slavernij die lange tijd bestaan hebben, leven zeer lang door. De gevolgen laten zich lang voelen in de verhouding tussen mensen. Zowel in de Verenigde Staten als in Franse ex-kolonies is er een achterstelling van veel mensen die generatie op generatie wordt doorgegeven. Een soort intrinsieke minderwaardigheid. Zulke uitbuitingsstructuren worden ook lang meegedragen in de geesten en instellingen van diegene die onderdrukt heeft. Het toekennen van superioriteit aan het Westers denken, zou je kunnen beschouwen als een echo van een ongelijkheid die bestaan heeft. Het is moeilijk om zich daarvan te bevrijden of het zelfs zichtbaar te maken. Dat is het belangrijkste waar je aan moet proberen werken: in het onderwijs of andere vormen van invloed op mensen, moet je dat bewustmakingsproces stimuleren. En daar lijkt me nog wat werk aan de winkel te zijn.
Kif Kif: Hoe zit het vandaag met ons onderwijs en het leren over het koloniaal denken?
DW: Ik denk dat het de goede richting uit gaat. Het bewustzijn over de racistische voorgeschiedenis van het Westen is aanwezig in het onderwijs, het wordt geëxpliciteerd. Ik denk niet dat er geen aandacht is voor kolonialisme en de gevolgen daarvan. Misschien niet genoeg, misschien niet adequaat, maar het huidige onderwijs, via eindtermen door de overheid gecontroleerd, biedt de ruimte om het te doen. Of het voldoende gebeurt, is een ander paar mouwen. Dat heeft te maken met een langzame evolutie van generaties die op een andere manier opgeleid worden, enzovoort.
Wouter Van Bellingen kwam in 2007 in de schijnwerpers te staan als eerste zwarte schepen in Vlaanderen. Het duurde niet lang voor dat een hetze veroorzaakte: drie koppels annuleerden hun huwelijken dat zou te maken hebben gehad met de mogelijkheid dat zijn huidskleur te zien zou zijn op hun trouwfoto’s. Als antwoord werd op 21 maart, Internationale Dag Tegen Racisme en Discriminatie, een grote symbolische trouwpartij georganiseerd op de Grote Markt van Sint-Niklaas. Sinds midden 2014 coördineert hij het Minderhedenforum, de belangenbehartiger en koepelorganisatie van federaties en verenigingen van mensen met een migratieachtergrond. Hij reflecteert over de stand van zaken omtrent racisme en discriminatie in ons land.
Kif Kif: Mogen we spreken van institutioneel racisme in onze huidige context?
WVB: Vele rapporten stellen dat discriminatie in Vlaanderen bestaat. Veel mensen reageren geïrriteerd, beledigd en ontkennend maar anderen wijzen erop dat het wel degelijk een weergave is van de werkelijkheid. Het mogelijk discriminerende karakter van gedrag van politieagenten wordt ontkend, grappen over etnische groepen worden niet als racistisch herkend, dat Zwarte Piet voldoet aan een racistisch stereotype wordt ook vaak ontkend, evenals – in het algemeen – de mogelijkheid dat in Vlaanderen structurele vormen van discriminatie bestaan. Zelfs in die mate dat men in wetenschappelijke kringen van een etnische kloof spreekt.
Kif Kif: Vanwaar komt die ontkenning?
WVB: De ontkenning van racisme hangt samen met het taboe op ‘zwart racisme’ en ‘cultureel racisme’. Soms ook met de associatie met discriminatie op basis van ‘raciale kenmerken’ en kolonialisme, apartheid en de Holocaust. Mensen discrimineren vaak onbewust, op basis van stereotyperingen en ongelijke machtsverhoudingen. Het verwijt van rassendiscriminatie roept weerstand op doordat het ver afstaat van het positieve zelfbeeld van verdraagzaam gidsland met verdraagzame inwoners. Het verwerpelijke karakter van rassendiscriminatie is een zo algemeen aanvaarde vanzelfsprekendheid, dat zowel wie zelf wordt aangesproken op mogelijk racisme als het brede publiek vrijwel automatisch in de ontkenning schieten. Mensen voelen zich gekrenkt en beledigd, aangetast in hun goede naam en integriteit. Ze voelen zich slachtoffers. Dat is geen goed uitgangspunt voor een inhoudelijke discussie of open dialoog over het voorkomen van discriminatie. Noch zet het deze mensen ertoe aan bij zichzelf te rade gaan of ze mogelijk toch discrimineren.
Kif Kif: Hoe kunnen we wel zorgen voor een gezonde discussie?
WVB: Dat discriminatie er altijd is, is niet houdbaar. Tegelijkertijd kun je er omgekeerd ook niet van uitgaan ‘dat wij niet discrimineren’. Iedereen kan onbewust racistische denkbeelden hebben. Discriminerend handelen of gedrag kan het gevolg zijn van die denkbeelden. Wanneer discriminatie niet uit racistische of discriminerende bedoelingen voorkomt, maar uit onbewuste stereotypische associaties, leidt dit gemakkelijk tot ontkenning. Het is een belangrijke stap om te onderkennen dat veel discriminatie onbewust, onbedoeld en onvoorzien is en ook daardoor moeilijk vast te stellen, maar wel degelijk voorkomt. Wie zich bewust is van de werking van racistische stereotyperingen, kan er iets aan doen. Ontkenning houdt rassendiscriminatie in stand. Het is tijd dat iedereen uitdrukkelijk onderkent dat discriminatie op grond van ras op veel terreinen en in verschillende gedaanten bestaat. Dat geldt op het hoogste niveau voor overheid en politiek, maar ook binnen arbeidsverhoudingen, en voor buurten en wijkbewoners. Natuurlijk worden negatieve racistische stereotypen ook bewust gehanteerd. Dan is er sprake van opzettelijke, bedoelde discriminatie. Rassendiscriminatie is in ieder geval ernstig, complex en lastig te bewijzen.
Kif Kif: Hoe kunnen we racisme dan bestrijden?
WVB: We zijn voorstander van praktijktesten zoals o.a. mystery calls, mysteryshopping om discriminatie vast te stellen. Zoals de Amerikaanse rechter Sonia Sotomayor zei: “We ought not sit back and wish away, rather than confront the racial inequality that exists in our society”. Sinds 2002 is het Internationaal Verdrag inzake het bannen van alle vormen van rassendiscriminatie in België van kracht [1]. In elk mensenrechtenverdrag is bevestigd dat iedereen het recht heeft op gelijk genot van alle mensenrechten die in dat verdrag zijn gegarandeerd en dat discriminatie op basis van uiterlijke kenmerken verboden is. Dat klinkt als een open deur: uiteraard heeft iedereen recht op alle mensenrechten. Maar in de praktijk staat juist discriminatie de werkelijke toegang tot mensenrechten in de weg. Zo mag de douane bij het controleren van mensen op de luchthaven niet alleen mensen met een donkere huidskleur of een niet-westers uiterlijk eruit pikken om hen op het lichaam te fouilleren. Dat is discriminerend op zich, maar ook een aantasting van de lichamelijke integriteit. Vanwege je achternaam geen uitnodiging krijgen voor een sollicitatiegesprek is een inbreuk op het recht op arbeid. Of als kinderen vanwege hun afkomst op school worden gepest en daardoor uitvallen, is hun recht op onderwijs in het geding. Het garanderen van alle mensenrechten aan iedereen, zonder discriminatie, noodzaakt dus tot geëigende maatregelen. Het recht op onderwijs verplicht tot maatregelen op school. Bij projecten tegen pesten op school is specifieke aandacht nodig voor kinderen die vanwege hun donkere uiterlijk worden gepest, zodat ook zij zich veilig voelen op school. Zo draagt het mensenrechtenkader bij aan het beoordelen van een probleem en het kiezen van de juiste oplossing. Maatregelen die de discriminatie bestrijden, verwezenlijken ook het recht op onderwijs. Daarom kijken we dan ook uit naar het interfederaal actieplan dat staatssecretaris Elke Sleurs, na bijna 15 jaar van laattijdigheid eindelijk gaat opstellen. Na zoveel tijdverlies zou nog langer wachten totaal onverantwoord zijn. Ondertussen heeft de apathie tegenover discriminatie al teveel slachtoffers gemaakt. Het wordt hoog tijd dat we dit omkeren en de diversiteit in de samenleving gebruiken als hefboom voor onze welvaart.
[1] Het gaat over de verklaring van Durban uit 2002 n.a.v. de wereldconferentie gebaseerd op het VN-verdrag inzake de uitbanning van alle vormen van rassendiscriminatie is in België in 1975.
Op 21.03, van 9u30 tot 15u30 in Campus Blairon 200, 2300 Turnhout, wordt een inspiratiedag georganiseerd door Unia (Interfederaal Gelijkekansencentrum Antwerpen, Mechelen en Turnhout) en hun lokale partners waaronder, ACV, ACLVB, ABVV, Stad Turnhout, vzw Inburgering en Integratie Turnhout, Minderhedenforum, Kif Kif en Samenlevingsopbouw Antwerpen. Deze inspiratiedag vormt een vertrekpunt om concrete stappen te ondernemen in de bestrijding van het racisme. Deelname is gratis, maar inschrijven is verplicht via het online inschrijvingsformulier.
Eerder in deze reeks: ‘Racisme kan je afleren!’, een gesprek met Jean-Jacques Cassiman over racisme vanuit een genetisch perspectief en Olivia Rutazibwa over racisme als sociale constructie.
