Alles wijst erop dat de beelden die al enkele dagen op sociale media rondgaan daadwerkelijk laten zien hoe studenten van kleur die Oekraïne proberen te verlaten, worden tegengehouden op basis van hun huidskleur.
De BBC tekende getuigenissen op van verschillende Nigeriaanse en Somalische studenten in Oekraïne, die bij het ontvluchten van het land werden tegengehouden. Een van hen, Isaac, gaf aan van een Poolse grenswacht te horen te hebben gekregen dat men “geen Afrikanen opvangt”. Geneeskundestudente Ruqqaya vertelde hoe ze uren moest wachten aan de grens omdat ‘Oekraïeners er eerst langs mochten’. Terwijl ze busladingen vol witte Oekraïeners zag passeren werd er steeds maar een enkele persoon van kleur geselecteerd om door te lopen. Twee anderen vertellen gelijkaardige verhalen.
Tegengehouden en beroofd
Ook de Nigeriaanse president Muhammadu Buhari bevestigde dat een aantal van de omstreeks 4.000 mensen uit Nigeria in Oekraïne (voornamelijk internationale studenten) meermaals werd tegengehouden aan de grens met Polen en daarom terug het oorlogsgebied in ging om via Hongarije te proberen te ontsnappen.
Al Jazeera laat drie andere studenten aan het woord, waaronder de Nigeriaanse softwarestudent Samuel George, die beschrijft hoe hij met zijn auto onderweg naar de Poolse grens werd tegengehouden en beroofd door een soort burgermilitie. “Ze lieten Oekraïeners door maar ons niet. Ze pakten zelfs ons geld af”, aldus George, die noodgedwongen te voet verder reisde.
Op sociale media doen talrijke video’s de ronde die laten zien dat Oekraïense veiligheidsbeambten mensen van kleur tegenhouden wanneer ze op bussen of treinen richting de grens proberen te stappen. Arnaud De Decker, journalist bij DPG-krant Het Laatste Nieuws die zelf het land ontvluchtte, bevestigt de racistische selectie van mensen aan de Poolse grens: “Niet alleen zwarte mensen, maar alle mensen van kleur werd het verdomd moeilijk gemaakt om over te steken”, zegt hij in De Standaard.
VTM: “Allemaal buitenlanders”
Voor VTM Nieuws is dit alles echter niet genoeg om de racistische selectie aan de Pools-Oekraïense grens als probleem serieus te nemen. Ze zien maar één verklaring voor deze discriminatie: de vluchtelingen van kleur proberen onder leiding van mensensmokkelaars misbruik te maken van de Oekraïense vluchtelingencrisis. Daarbij worden alle mensen van kleur plotsklaps ‘verdacht’ en gaat men er – in tegenstelling tot het internationale recht – vanuit dat zij geen recht hebben op bescherming. Wanneer de huidskleur van mensen op deze manier gebruikt wordt om mensen te categoriseren is de berichtgeving racistisch.
In een reportage in het middagjournaal van maandag, werden geïnterviewde vluchtelingen van een dubieus onderschrift en stigmatiserend commentaar voorzien door presentator Stef Wauters en reporter Robin Ramaekers.
In de reportage van VTM nieuws over de situatie aan de Pools-Oekraïense grens werden racistische frames als vanzelfsprekend bevestigd, en slachtoffers van de selectie op basis van huidskleur niet serieus genomen.
Ramaekers beschrijft in de reportage hoe de politie auto’s op enkele kilometers voor de grens tegenhoudt, en hoe hij en andere vluchtelingen via het bos naast de weg te voet verdergaan om de politie te omzeilen.
“We lopen door de bossen verder richting grens om de politie te omzeilen. En dan begint er iets op te vallen: de wandelende mensen die we zien met honderden, zijn allemaal buitenlanders. Syriërs, Congolezen, Afghanen, Marokkanen. Zoals deze twee jongens die, zo zeggen ze, in Oekraïne studeerden.”
Dat Ramaekers de honderden wandelende mensen niet allemaal heeft gevraagd of zij Oekraïens zijn of niet, is duidelijk. Van de enkelingen die hij het wel heeft gevraagd, trekt hij direct het antwoord in twijfel. Hij maakt dezelfde afweging als de mensen die selecteren aan de Pools-Oekraïense grens: wie niet wit is, is geen Oekraïense vluchteling.
De twee jongens die aan Ramaekers vertelden in Oekraïne te studeren, bestempelt VTM in de ondertitels van de reportage dan ook prompt als “vluchteling uit Marokko”.
Eerder in de reportage werd een witte vrouw met blond haar, en over wier afkomst in de reportage niet werd gerept, in de titels “Oekraïense vluchtelinge” genoemd.
De geïnterviewde student Mohammed werd nog gevraagd of hij niet bang was dat ze hem niet zouden doorlaten aan de grens. “Eerlijk, we waren daar vandaag, we willen oversteken, maar ze geven ons de kans niet. Er zijn veel studenten daar, er zijn veel mensen die weg willen”, reageerde hij.
Het is onduidelijk of de verslaggever transparant is geweest tegen de twee studenten over het feit dat hij hun verhaal voor het Belgische publiek in twijfel zou trekken, maar ze krijgen in elk geval niet de kans om daarop te reageren.
Terug naar de studio. Presentator Stef Wauters gaat in gesprek met Ramaekers over zijn reportage:
“Ja, Robin, inderdaad. Merkwaardig, op z’n minst, de toestroom ook van Noord-Afrikaanse mensen onder meer.” Waarop hij direct doorvraagt: “Heb je er al zicht op wie of wat daar achter zit?”
Dat de ‘Noord-Afrikaanse mensen’ in Oekraïne studeren wordt hier door VTM niet enkel in twijfel getrokken, maar compleet van tafel geveegd als verklaring. Er móét wel ‘iets of iemand’ zijn die ‘achter’ deze ‘toestroom’ zit
Dat de ‘Noord-Afrikaanse mensen’ daar studeren wordt hier door VTM niet enkel meer in twijfel getrokken, maar compleet van tafel geveegd als verklaring. Er móét wel ‘iets of iemand’ zijn die ‘achter’ deze ‘toestroom’ zit.
Ramaekers reageert: “Ja dat is heel moeilijk om na te gaan. Het is in ieder geval frappant dat we daar honderden mensen van, euh ja, alle uithoeken van de wereld plotseling zagen richting grens lopen. Het is natuurlijk wel zo dat er heel wat buitenlandse studenten, onder andere uit Marokko bijvoorbeeld, hier in Oekraïne studeerden, maar, er waren ook heel veel andere vluchtelingen. Uit alle windhoeken, uit Syrië, uit Afghanistan, noem maar op. En voor zover ik het begrijp uit bronnen die ik intussen heb kunnen raadplegen hier in Oekraïne, hoewel dat niemand zich daar openlijk, laat staan voor de camera over wil of durft uitspreken, is er hier, hoe cynisch het ook moge zijn, weer sprake van een netwerk van mensensmokkelaars die van de gelegenheid gebruikmaken, van de chaos gebruikmaken, om mensen naar hier te leiden.”
Robin Ramaekers is eruit. Op basis van niet nader te noemen bronnen die daar ook zeker niet openlijk over willen praten heeft hij geconcludeerd dat er een netwerk van mensensmokkelaars achter de aanwezigheid van mensen van kleur aan de grens zit.
Selectie op huidskleur is 'tragisch', maar de situatie is nu eenmaal complex
Hij gaat verder: “…om dan, op hun beurt te proberen via die grensovergang, bij Medyka bijvoorbeeld, de grens met Polen over te steken. Het is allemaal een beetje te wijten aan de chaos, want die grens die staat nu een beetje open, het gaat allemaal nog wel heel moeizaam. En tegelijkertijd zijn die mensen ook opnieuw slachtoffer van de situatie want zij dreigen gewoon niet te mogen doorsteken over de Poolse grens. Dus het is een bijzonder complexe situatie, en uiteraard nog maar eens erg tragisch voor ook die honderden, zo niet duizenden mensen, die ook hier dreigen vast te komen zitten, nadat ze weet ik veel hoeveel geld betaald hebben aan mensensmokkelaars om tot hier te geraken.”
De ‘honderden, zo niet duizenden mensen’ aan de grens— eerder in de reportage gekwalificeerd als ‘allemaal buitenlanders’ — hebben nu dus ook ‘weet ik veel hoeveel geld betaald aan mensensmokkelaars’. Dat zij dreigen niet te mogen passeren aan de grens is ‘erg tragisch’, maar niet geheel onbegrijpelijk, want ‘het is een bijzonder complexe situatie’.
VTM Nieuws leert zijn kijkers zo dat selectie op basis van huidskleur hoewel tragisch, toch een verdedigbare optie is; het gaat immers om een ‘complexe situatie’ met ‘alleen maar buitenlanders’. De verklaring van die mensen van kleur zelf wordt afgedaan als onwaarschijnlijk, op basis van onbevestigde geruchten over een mensensmokkelnetwerk.
'Solidariteit' wordt zorgvuldig afgebakend
Later op de dag komt het nieuws naar buiten dat de Belgische federale regering een campagne is gestart om burgers op te roepen plaats vrij te maken om Oekraïense vluchtelingen thuis op te vangen. Onder de hashtag #plaatsvrij krijgt Staatssecretaris voor Asiel en Migratie Sammy Mahdi vrij baan met een verhaal over ‘een gigantische golf van solidariteit’.
Sommige kranten en progressievere mediakanalen maken wel (mondjesmaat) melding van de hypocrisie van die gastvrijheid terwijl crisisopvang voor mensen zonder papieren eerder steeds taboe was.
Een oplossing voor de mensen zonder papieren die al jaren in Europa vastzitten en uitgebuit worden is ondertussen nog geen centimeter dichterbij. Het opvangen en financieel steunen van die mensen wordt al jaren gecriminaliseerd en weggezet als ‘medeplichtigheid aan mensensmokkel’. Vragen die zich opdringen: Worden de Belgische burgers nu geacht een Oekraïens paspoort te vragen aan de deur voor alvorens een slaapplek aan te bieden? Is selecteren op huidskleur aangewezen?
In plaats van een ontwikkeling richting solidariteit binnen Europa toont de reactie op de Oekraïense vluchtelingen aan hoe diep institutioneel racisme verweven is in de Europese machtsstructuren. ‘Solidariteit’, zorgvuldig afgebakend tot witte mensen, is geen solidariteit. De Black Lives Matter-beweging en vele andere burgerrechtenbewegingen onder leiding van mensen van kleur trachten dit al eeuwen duidelijk te maken. De Europese media en politiek bewegen met de reactie op de Oekraïense vluchtelingen in sneltempo de andere richting uit.
Over de auteur:
Stef Arends is eindredacteur bij Kif Kif. Eerder werkte hij drie jaar als journalist bij de vaste redactie van de onderzoekswebsite Apache.be. Hij wil met zijn journalistieke werk opkomen voor mensenrechten en een gelijke samenleving. Stef is te bereiken via [email protected] en +32492542043.
