Het geheugen en bij uitbreiding geschiedenis is een samengaan van bepaalde herinneringen, van bepaalde beelden, overheersende beelden (veelal geconstrueerd door een heersende minderheid).
Een mooie man met een snoezige kat. Zo stel ik me Chris Marker voor. Zelf verscheen hij zo goed als nooit voor de camera, wou hij niet op foto -zijn katten gelukkig des te meer-, gaf hij zijn echte leeftijd niet prijs en deed hij geheimzinnig over zijn origine. Sommigen beweren dat hij een Mongoolse prins is, volgens anderen werd hij geboren in de buurt van Parijs en er zijn er die overtuigd zijn dat hij van een andere planeet komt. Is zijn naam echt ontleend aan de Magic Marker stift? Chris Marker studeerde filosofie met Sartre en sloot zich tijdens WOII aan bij het Maquis, de guerrilla-eenheden van het Franse verzet. Mogelijk maakt dit deel uit van de mythe rond zijn persoon.
Ik leerde Marker toevallig kennen. Of eigenlijk niet. Omdat ik vroeger nooit naar de cinema mocht van mijn ouders, moest ik zelf mijn verantwoordelijkheid opnemen om die achterstand op filmgebied in te halen. Films maken is tenslotte mijn beroep. Ik nam een abonnement bij de Cinematek, het filmmuseum in Brussel. Voor 1 euro per film, in die tijd toch, kon je daar dan naar de bioscoop. 3 à 4 films per dag, elke dag van het jaar, weer of geen weer, op de dag van het offerfeest, kerstavond of Pesach: een film wérd er geprojecteerd. Oude films, zeer oude films, stomme films mét pianobegeleiding. En dat zonder reclame. Ja, je leest het goed. Het kan er allemaal. En dus ook Chris Marker. Ik was onmiddellijk verliefd en werd gelijk in de watten gelegd door mijn nieuwe filmhuis met een focus op filmmaker Chris Marker. Ik kruiste elke film aan in het programmaboekje en ik belde zelfs op voorhand om zeker te zijn van een plaatsje in de zaal. Zo stipt was ik nog nooit geweest. In orde, mevrouw Choua zei het ticketmeisje aan de andere kant van de lijn, nog voor ik mezelf had voorgesteld. De Cinematek werd mijn nieuwe familie. Ik sloot er het oude jaar af en begon er het nieuwe. Kon je iets beter doen die dagen? Chris Marker werd mijn geliefde. Een never ending story, ik was nog nooit zo zeker geweest van een nieuw lief.
Marker begon zijn beroepscarrière als journalist, hij schreef politieke columns en filmrecensies voor Cahiers du cinéma maar ook gedichten en kortverhalen. En hij waagde zich aan een roman en een geïllustreerd essay.
De eerste film die ik zag was SI J' AVAIS 4 DROMADAIRES. Ik was meteen verkocht. Ik kon niet meer terug. Een reis door 26 landen via een fotomontage van 800 foto's die Marker maakte over een periode van 10 jaar.
- Een verijdelde diavoorstelling dus?
- Ja. En neen.
We horen een (fictieve) amateurfotograaf in gesprek met twee vrienden over zijn vakantiekiekjes en de bijhorende anekdotes. Zo lijkt het. Namen van steden als la Havane, Moscou, Pékin komen en gaan en klinken als zoete poëzie in je hoofd. Marker's sympathie voor links en socialistische landen is nooit een geheim geweest. Het voelt erg bevreemdend aan om die steden te horen en te zien, los van de negatieve beelden die we zo gewoon zijn. ‘Pourquoi j' aime tant les Russes? Ca doit se voir un peu sur mes images?', vraagt de fotograaf zich af. Is het Chris Marker? Zwart-wit-beelden uit de hele wereld: op het strand, in de fabriek, het reuzenrad en in de metro. Vakantiekiekjes die je voeren langs politieke systemen en ongekende maatschappijen, die politieke stromingen in vraag stellen. C’ est quoi le revisionisme? En mensen, vooral mensen. Je détestais Moscou la premiere fois. C' est vrai, apart des monuments, ce n' est pas une ville très belle. Et un jour de Pacques, tout a changé. Et oui j' aime Moscou, j' aime.
Het ene moment geniet je van de intens mooie beelden, dan weer moet je lachen met zijn fijnzinnige humor, je pijnigt je hersenen over een van zijn filosofische vragen en een ogenblik later wil je de zaal uitrennen omdat er ergens een revolutie op je wacht. Ik heb een arme nooit gelukkiger gezien dan bij de onafhankelijkheid van Algerije. Ik nam een papiertje uit mijn handtas en schreef de zin op.
Ik was tot gisteren nog zeker en nu niet meer
Waarom hou ik toch zo van Chris Marker? Zijn het de mooie stemmen, zoals bijvoorbeeld die van Simone Signoret en Yves Montand, die als een collage voor spraak en tegenspraak zorgen. Is het zijn bijzondere narratieve stijl? Of ben ik gevallen voor zijn politiek engagement?
Neem nu LES STATUES MEURENT AUSSI, één van zijn eerste films, uit 1953, die hij maakte met Alain Resnais. De film werd meteen verboden voor 11 lange jaren jegens kritiek op het westers kolonialisme. Marker en Resnais maakten de film in opdracht van 'Présence Africaine', een collectief opgericht door filosoof Alioune Dioup, met leden als Leopold Senghor, Sembene Ousmane en JP Sartre, en het duo nam als uitgangspunt: "Pourquoi l' art africain se trouve t' il au musée de l' Homme alors que l' art grec se trouwe au Louvre?" Marker en 'les statues meurent aussi’ zijn avant-garde à la lettre. De film is anti-koloniaal, anti-kapitalistisch en anti-racistisch. Laat ik het maar duidelijk verwoorden. Het is een poëtisch film-essay over hoe blanken, westerlingen, de 'anderen' waarnemen, benutten en vernietigen. Centraal staat de beeldhouwkunst. Afrikaanse beeldhouwwerken sterven omdat de westerse blik ze hun betekenis ontneemt en ze als commerciële objecten tentoonstelt. Marker en Resnais brengen de beeldhouwwerken terug tot leven en dwingen de kijker een andere blik op. Het is alsof ze ons, omdat we kijken, medeplichtig willen maken van wat gebeurd is in het verleden (en vandaag nog steeds gebeurt).
Dat film literatuur is en poëzie, ervaar je bij Chris Marker, de poëzie van de montage. Net als de Magic Marker stift markeert hij de belangrijkste stukjes, rafelt hij uiteen en zet hij samen. Zowel het geheugen als film werken met associaties. Het geheugen is niet een kwestie van informatie, maar assimilatie van vergetelheid, condensatie en verplaatsing, van het verleden in het heden en het heden in het verleden. Het montageproces loopt gelijktijdig met het aantal meningen, op het einde van de film is alles veranderd, wijzelf, de kijker, inbegrepen. Over hoe er wordt omgegaan met het geheugen, dat is wat Marker bezighoudt. In een tekst over Chris Marker schrijft Jacques Rancière dat het Marker niet te doen is om het geheugen te bewaren maar om het te creëren.
Het geheugen en bij uitbreiding geschiedenis is een samengaan van bepaalde herinneringen, van bepaalde beelden, overheersende beelden (veelal geconstrueerd door een heersende minderheid). Een mooi tegenvoorbeeld is dat we het geheugen, of de geschiedenis niet altijd moeten weerleggen om een ander verhaal te vertellen, of een (andere) waarheid. Soms is het weghalen van een bepaalde schakel of een bepaalde associatie al genoeg om een andere geschiedenis te krijgen. Dat is net wat Marker probeert te doen.
Zijn film LE TOMBEAU D' ALEXANDRE begint met een citaat van George Steiner: "It is not the literal past that rules us. It is images of the past." De geschiedenis is niets meer dan de betekenissen, de beelden die wij geven aan ons geheugen, zowel het persoonlijke als het collectieve geheugen. Een meesterwerk van hem is LE FOND DE L' AIR EST ROUGE, losjes vertaald: de revolutie hangt in de lucht maar komt niet van de grond. Via een samengaan van amateurfilmbeelden, archief, propagandafilms, reclamespots en stukjes uit fictiefilms probeert Chris Marker een beeld te scheppen van het nieuwe links van eind jaren '60, de jaren die erop volgen en het eventuele failliet ervan. Het is niet de weergave zoals we die op tv zouden kunnen zien. Marker markeert bepaalde stukken en brengt die gebeurtenissen in verband met andere stukjes geschiedenis die door anderen niet of minder belicht werden. Stukjes die hun betekenis krijgen net door de manier waarop ze verteld worden. Marker bedient zich van de gekende montagestijl van Eisenstein: de montage wordt niet enkel gebruikt om de film een bepaalde structuur te geven maar via het aaneenkoppelen van tegenstrijdige beelden en geluiden, zowel in ruimte en tijd krijgt ook de visie van de filmmaker vorm en wordt er naar toenadering met de kijker gezocht. Bovendien laat hij door het gebruik van amateurbeelden ook de geschiedenis maken door 'gewone' mensen. De film opent trouwens met een scène uit PANTSERKRUISER POTEMKIM, van Eisenstein, met het verschijnen van “Broeders” op het scherm, drukt hij zowel hoop als wanhoop uit en wijst hij op de internationale samenhang. Doorheen de film zien we de grote politieke gebeurtenissen van de jaren '60 en '70 zoals daar zijn de studentenbewegingen in Parijs en elders, feminisme, Vietnam, Cuba, Allende, de Black Panthers en de culturele revolutie van Mao. We maken discussie mee tussen vakbondslui over het wel of niet aanhouden van stakingen. We zien een jonge Régis Debray en Fidel Castro de revolutie uitleggen en worden geconfronteerd met de gevolgen van drinkwater, vergiftigd door een Japans bedrijf. En katten. Jawel. Het lijkt alsof Chris Marker met zichzelf heeft afgesproken in elke film een kat te laten opdraven. De Engelse titel is trouwens A Grin without a Cat. Zo krijgen we beelden te zien van katten die langzaam gek worden omdat ze van het vergiftigde drinkwater dronken. En Chris Marker neemt ons zelfs mee naar een kattenstoet in Ieper, verboden door de Kerk omdat men katten adoreerde in plaats van god. Jamais un chat est à côté du pouvoir, horen we een commentaarstem zeggen. Ah, het is zo'n filmmaker waarvan je denkt dat iedereen hem zou moeten kennen.
Sommigen zullen me zeggen dat Chris Marker ouderwets is. Dat het passé is om nu nog met hem af te komen. Ik moet hen zeggen dat we vandaag de dag nood hebben aan vele Chris Markers. Zou het niet interessant zijn om een Grin without a cat van de kolonisatiegeschiedenis te maken? En op die manier een aantal gangbare accenten te verschuiven. De (iconische) beelden te deconstrueren en nieuwe verbindingen aan te gaan waardoor we een andere geschiedenis kunnen krijgen. Waardoor de collectieve afspraak die we geschiedenis noemen, uitgebreid wordt met nieuwe leden en nieuwe beelden. Met de standbeelden van LES STATUES MEURENT AUSSI als collectief geheugen bijvoorbeeld.
Geboren op 29 Juli 1921 en heengegaan op 29 juli 2012, zijn 91ste verjaardag, Magic Marker. Een paar dagen na zijn dood, duiken in de Parijse straten tags ter herinnering van hem op, niet toevallig op de gevels van Starbucks.
Et oui j' aime Chris Marker, j' aime.
