Het gaat hier over een expliciete afrekening met een van de langste, donkerste, pijnlijkste, meest beschamende en ontweken hoofdstukken uit onze geschiedenis.
Servants,
submit yourselves to your masters with all respect,
not only to those who are good and considerate,
but also to those who are harsh.
Peter 2:18
Een van de mijlpalen uit de filmgeschiedenis is The Birth of a Nation, een film van David Wark Griffith uit 1915, integraal te bekijken op Youtube. Een openlijk racistische film gebaseerd op een openlijk racistisch boek. Een film waarin het racistische geweld gepleegd door de Ku Klux Klan, meer dan vergoelijkt, gevierd wordt. Een film waarin racistische stereotypen en karikaturen schaamteloos worden gebruikt. Zwarten als hersenloze plunderaars en achterbakse seksmaniakken. Zwarten als luie, domme, kwaadaardige en inherent inferieure wezens. Zwarten als enige bron van onenigheid tussen de blanke man van het zuiden en die van het noorden. Slavernij als harmonie, als enige, logische alternatief.
Als er iets choquerend is in de film, dan is dat het gemak waarmee die boodschap verkondigd wordt. Sommige passages hanteren een bijna neutrale toon: het is het ongecontesteerde standpunt van, ik citeer, “helpless whites”, racisten die overtuigd zijn van hun slachtofferschap. De gelijkenis met het huidige debat, waarin racisme gezien wordt als het gevolg van een gefaald migratiebeleid is verbijsterend. Net zoals de racist van vandaag, veronderstelde Griffith toen de straffeloosheid. Niet dat er geen reactie op kwam - de film werd een blockbuster maar anderzijds werd die ook onthaald met protest en pogingen tot censuur - maar Griffith leefde in een wereld waarin racisme de norm was. Hij was mainstream. Hij had niks te vrezen.
100 jaar later komt daar een antwoord op. Schrijver Caryl Phillips, schilderkunstenaar Kerry James Marshall en vele anderen gaan in dialoog met kunstwerken uit andere tijdperken als een manier om de geschiedenis te vervolledigen en een ander perspectief te bieden. Denk aan het antwoord van Kamel Daoud op L'étranger van Marcel Camus, waarin de anonieme dode Arabier van Camus een naam en een verhaal krijgt. In die context verschijnt Nate Parker’s The Birth of a Nation 100 jaar na datum. En het resultaat is het wachten waard.
Religieus extremisme?
Een kind voorbestemd een profeet te worden. Een zwarte jongen die door de blanken als een evolué wordt gezien omdat hij kan lezen. De jonge Nat Turner wordt snel een house negro en krijgt een Bijbel cadeau. Andere boeken zijn niet aan “zijn soort” besteed, zegt de lieve huisbazin met de beste bedoelingen. Het is altijd met de beste bedoelingen dat je een evolué wordt genoemd, ik zeg het uit ervaring.
De Bijbel staat centraal in de strijd van Nat Turner. Het is de Bijbel die misbruikt wordt om de gruwel van de slavernij te verantwoorden en om de slaven in toom te houden. Het is de Bijbel die Nat Turner opleidt tot een Baptist preacher en de reden waarom hij andere boerderijen mag bezoeken om het woord te preken, om de slaven valse hoop te geven en om de ware schaal van de misdaad waar te nemen. Het is ook de Bijbel die een instrument van bevrijding wordt en aanleiding geeft tot een bloedige opstand. Religie is alleszins niet het probleem. Het probleem is het gebruik/misbruik ervan.
The Birth of a Nation vindt plaats in Virginia, in het begin van de 19de eeuw. Verlichte mensen folteren andere mensen en vinden zich toch nog de zenit van de beschaving. De film is een conventionele biopic, een historisch drama, maar ook een liefdesverhaal. Ondanks de harde realiteit, is dit een elegante film die de tijd neemt om het leven van slaven in beeld te brengen op een onverbloemde manier.
De film is pijnlijk actueel, ook. Als passages uit de Bijbel gebruikt worden om slaven te bevrijden, moeten we hen dan zien als religieuze extremisten? Is het geweld dat ze plegen gerechtvaardigd of moeten ze “leren incasseren”? Als passages uit de Bijbel misbruikt worden om slavernij goed te praten, is de Bijbel dan een vrijgeleide voor ongelijkheid en het christendom een religie van geweld? Wraak is tenslotte zo Bijbels als liefde of rechtvaardigheid.
Geen rechtzetting
Het verleden van de moeilijke verhouding tussen rassen in de V.S. werd al meer dan eens in beeld gebracht. Uitvoerig, zelfs. Denk aan Mississipi Burning, The Color Purple, Amistad, 12 Years a Slave, Malcolm X, Selma, Race, Roots of Django Unchained om het enkel bij film te houden. Europa staat in het algemeen minder open voor een herziening van ons moeilijke omgaan met multi-etniciteit, slavernij en kolonie. Met werken zoals Roofstaat, een pijnlijk boek van de Nederlander Ewald Vanvugt, en bewegingen zoals #decolonize, lijkt een vernieuwde golf van bewustwording onze ongemakkelijke geschiedenis te willen confronteren.
En toch houdt Parker’s The Birth of a Nation meer gelijkenissen met Braveheart (Mel Gibson, 1995) dan met de opgesomde voorbeelden. Steek de schuld maar op de Hollywoodiaanse ambities van deze nieuwe verfilming.
Dichter bij ons, is misschien de videoclip van Typhoon’s We zijn er wat het dichtste komt bij The Birth of a Nation. Een expliciete verwijzing naar hoe men generaties later zich nog altijd moet verhouden tegenover dat verleden. Als plicht of als noodzaak. Het doet even denken aan de mogelijkheid dat een jonge auteur zou kunnen antwoorden op Jef Geeraerts. Of zo.
Het gaat hier over een expliciete afrekening met een van de langste, donkerste, pijnlijkste, meest beschamende en ontweken hoofdstukken uit onze geschiedenis. Een afrekening met dat gemak waar Griffith mee aan de slag ging. Zijn meer dan 3 uur durend pamflet gaf nooit een verklaring voor het gedrag van de zwarte slechteriken. Parker’s bijdrage lijkt, eerder dan een rechtzetting of een ontkenning van het plunderende karakter van de negro regiments, een uitgebreide toevoeging: de beweegredenen van de bad guys. “Beste kijker, hier heb je wat vooraf ging, trek uw conclusies”. Meer dan een vergoelijking, is het resultaat een belangrijk addendum met zicht op een eerlijk debat over de geschiedenis van het raciale geweld in de Verenigde Staten, want hoewel het verhaal van Nat Turner al eens werd verteld, was de vertelling misschien nog niet expliciet genoeg.
Controverse
Nate Parker werkte zeven jaar lang aan dit project. Hij raapte het geld bijeen, schreef, regisseerde en speelde de hoofdrol. Het one-man-project gehalte van deze epos zou tegelijkertijd ook de reden zijn van de grootste controverse daarrond: niet de racistische inhoud van deze prequel, wel een verkrachting waar Parker bij betrokken was in 1999. Het slachtoffer, een medestudente, pleegde jaren later zelfmoord. Voor velen is dit een legitiem argument om de film niet eens te zien.
Dit voegt een moeilijkheid toe aan de beoordeling van een film: net zoals de pedofilie-controverse rond Roman Polanski, en op een of andere manier ook vergelijkbaar met de controverse rond de magistrale film die 100 jaar geleden vorm gaf aan film als medium maar ook diep racistisch was, moeten we opnieuw oppassen en het werk leren beoordelen op zichzelf, niet verblind door de ethische kwesties errond.
Maar we moeten ook eerlijk genoeg zijn om die ethische kwesties niet uit de weg te gaan. Film is, op zo veel vlakken, nogmaals een effectief instrument om het debat aan te wakkeren.
The Birth of a Nation, van Nate Parker. Vanaf 11.01 in de bioscoop.
