[Kif Kif Filmblog] Hoe Bollywood omgaat met religieus extremisme

Over pk, van Rajkumar Hirani

Elke keer dat geweld ergens in de wereld verbonden wordt met religie begint opnieuw het gemompel. Sommigen zeggen dat de anderen barbaren zijn en zo negeren ze zelfveroorzaakte gruwel. Sommigen noemen het zinloos en ontkennen op die manier de eigen verantwoordelijkheid – en schuldig verzuim – in de huidige geglobaliseerde golf van geweld. Velen wijzen specifieke bevolkingsgroepen met de vinger. Nog meer geven de schuld aan één specifieke religie. Een aantal verklaren tout court dat we beter af zouden zijn zonder religies.

Dat is gemakkelijk gezegd in een land waar religie een marginale rol speelt voor de meerderheid van de bevolking. Dat zou je niet zo simpel kunnen stellen in een land waar mensen geloviger zijn dan in onze contreien. Een land waar geen duizenden praktiserende moslims wonen, maar tientallen miljoenen. In een land zoals India, bijvoorbeeld, moet het antwoord op religieus extremisme veel intelligenter zijn. Want als je een groep mensen beledigt of collectief beschuldigt, zijn er grootschalige gevolgen. Bij ons is het helaas bewezen dat je bevolkingsgroepen kan stigmatiseren en geen gevolgen moet verwachten. Maar misschien kunnen we elders inspirerende voorbeelden vinden, mensen die op een intelligentere manier omgaan met conflicten die veel ernstiger zijn dan bij ons.

Religieuze diversiteit

Een van die voorbeelden is pk, de populairste Indische film aller tijden, een film die niet helemaal onbekend is voor ons, gezien die voor een deel in Brugge werd gefilmd. pk is een sciencefiction romantische komedie over een alien – door iedereen pk genoemd – die in Rajastan landt, aan de grens met Pakistan, met de bedoeling kennis te maken met de aardbewoners. Hij raakt de afstandsbediening van zijn ruimtevaartschip kwijt en zit hier dus vast, zonder kleren noch kennis van de taal. Het klinkt niet veelbelovend, dat is waar. pk is ook een regelrechte Bollywoodprent, dus daar moeten we ook felle kleuren, melodrama en dansscènes bij tellen. Maar ondanks de vederlichte synopsis, wordt er in pk zijdelings heel wat ernstigs verteld.

De alien moet op zeer korte tijd de taal leren en onze wereld ‘begrijpen’. Hij moet begrijpen dat mensen liegen, dat de kleren van mannen en vrouwen anders zijn, hij moet cultuur en gewoontes verstaan. Maar vooral moet pk de betekenis van religie en religieuze diversiteit begrijpen. En met India als decor brengt dat een boeiende en slim geconstrueerde plot.

pks wapen is de naïviteit van het hoofdpersonage. pk veronderstelt dat mensen menen wat ze zeggen en dat beloftes worden nagekomen. En wanneer hij het voorbeeld van de mensen volgt en zich wanhopig op religie stort in zijn zoektocht naar antwoorden, blijft hij teleurgesteld achter. In een poging om de situatie te begrijpen, confronteert hij religieuze leiders en gaat hij op zoek naar de Goden.

Een correcte probleemstelling

“Men zoekt God, dat is religie. Men heeft God gevonden, dat is nieuws”. Zo antwoordt een hoofdredacteur van actua-programma’s op het verhaal van pk. Hij vermijdt over religie te spreken sinds hij slachtoffer werd van een aanval door volgers van een religieuze leider die hij onderzocht. “Ik moet zwijgen over religie als ik in dit land wil blijven wonen”. Zo geeft hij aan dat de religieuze context van India veel complexer is dan de onze. Maar hij ziet in de sympathieke alien een andere manier om kritiek te geven over religie. Want, vrij van vooroordelen, veronderstelt pk dat de andere niet slechter is: hij bekritiseert wat misloopt met respect voor het goede.

‘Het goede’ is dat religie hoop biedt, dat religie mensen verbindt, dat religie verdraagzaamheid en vrede onderwijst. ‘Wat misloopt’ is dat sommige mensen er misbruik van maken om hun eigen macht te consolideren en dat een aantal extreem radicale volgers het misbruik niet in vraag stellen.

Dat is niks anders dan een zo accuraat mogelijke beschrijving van het probleem: de gevolgen van een incorrecte probleemstelling zijn onvolledige oplossingen en ongezonde neveneffecten. En dat maken we vandaag mee, want radicalisering neemt toe ondanks de kostbare investering in anti-radicaliseringsmaatregelen, terwijl islamofobie en discriminatie – de perverse neveneffecten van de stigmatisering van moslims – zichtbaarder worden.

Betere antwoorden

Dankzij de genuanceerde confrontatie van pk, beginnen mensen hun religieuze leiders in vraag te stellen. Waarom zou God willen dat we melk op een steen gieten als er kinderen op straat zijn die honger lijden? Waarom zou God willen dat meisjes geen toegang krijgen tot onderwijs? Waarom zou God willen dat men gruwelijke moorden pleegt in zijn naam? Waarom zou God, groot en allemachtig, het nodig hebben dat iemand “zijn naam verdedigt” met een bom of een kalasjnikov?

Die vragen stellen de gelovigen vanuit het respect voor hun God, hun religie en hun identiteit. Ze bevragen de industrie achter het religieuze misbruik. Ze bevragen de angst en de leugens die de basis vormen voor dat misbruik en die absurde eisen. In het echte leven lijkt de film een vergelijkbaar effect te hebben. Volgens filmanalysten heeft pk “mensen doen nadenken” en verzekert de film “dat er over geloof en bijgeloof gedebatteerd wordt”.

Het is jammer dat ons filmaanbod zo beperkt is, want zelfs de meest onverwachte visies op globale problemen kunnen ons helpen om betere antwoorden te formuleren. Gelukkig hangen we dankzij het internet niet meer af van de klassieke filmdistributiekanalen, maar van onze eigen nieuwsgierigheid.

Lees meer recensies in Kif Kif Filmblog