[Dossier Religie en Beeldvorming] Interview met Bilal Benyaich

[Alle interviews in het kader van het Dossier Religie en Beeldvorming zijn afgenomen tussen 2009 en 2012. Dit interview dateert van januari 2010]

Kunt u zichzelf even voorstellen?

Mijn naam is Bilal Benyaich. 27 jaar oud, politicoloog en werkzaam als beleidsmedewerker bij de Sociaaleconomische Raad van Vlaanderen. Daarnaast ben ik aan een onderzoek bezig dat religie bij Marokkanen in Brussel in kaart wil brengen.

Wat betekent de islam voor u als persoon? Welke plaats neemt de islam in binnen uw leven?

Voor mij persoonlijk maakt de islam deel uit van een erfenis. Omdat ik Marokkaanse ouders heb, heb ik de islam nu eenmaal geërfd als deeltje van een bredere Arabische traditie. Daarnaast ben ik ook en misschien vooral iemand die geboren en getogen is in Vlaanderen, iemand die naast die Arabische identiteit dus ook een Vlaamse, Europese en een Belgische identiteit heeft. Sinds een zestal jaren heb ik als inwoner van Brussel ook een Brusselse identiteit. Voor de rest neemt de islam geen plaats in mijn leven, want ik ben niet gelovig. Dat wil niet zeggen dat ik geen affiniteit heb met de islam. Mensen van Arabische afkomst worden nu eenmaal geboren als moslim, waardoor ik als kind een bepaald normen- en waardenkader meekreeg; alle ouders voeden hun kinderen immers op volgens hun eigen mens- en wereldbeeld. Wat niet wil zeggen dat er ook niet andere socialiserende instellingen waren zoals de school en de media die mij gevormd hebben in die periode. Ik heb voor mijzelf besloten dat de islam slechts een klein deel uitmaakt van mijn identiteit. De islam als religie behoort voor mij tot mijn verre verleden en niet tot mijn heden of toekomst.

Is er volgens u een contradictie tussen ‘moslim zijn’ en ‘Westerling zijn’?

Zowel de term ‘moslim’ als ‘Westerling’ zijn containerbegrippen, begrippen die voor iedereen een andere lading dekken. In principe zou er geen conflict mogen zijn tussen ‘moslim zijn’ en ‘Westerling zijn’. Hoewel de stelling mij uiteraard bekend is, weiger ik die dichotomie te zien.

Bestaat er dan zoiets als de ‘Europese islam’, een term die Tariq Ramadan in het leven heeft geroepen?

Die ‘Europese islam’ is niet empirisch vast te stellen. Ik wil niet gezegd hebben dat we vandaag, ongeveer 45 jaar na de eerste migratiegolf uit Noord-Afrika, te maken hebben met een ‘Europese islam’. Toch merk ik in mijn onderzoek, zonder verder in detail te treden in deze fase van het onderzoek, dat nogal wat mensen geloven in en voorstander zijn van zoiets als de ‘Europese islam’.

Wat houdt die ‘Europese islam’ dan in?

Ik kan nu natuurlijk niet spreken in naam van mijn respondenten, noch van de miljoenen moslims in Europa, maar ik denk dat mensen dan verwijzen naar een beleving van de islam die aangepast is aan de West-Europese stedelijke context. Dat wil zeggen dat bepaalde islamitische geboden en verboden zouden moeten worden geïnterpreteerd in het licht van de huidige sociale, politieke, economische en filosofische context. Je moet weten dat Europese Marokkanen nog steeds onder de Marokkaanse wetgeving vallen. Veel mensen die verlangen naar een ‘Europese islam’ doen dat omdat ze ervaren dat de Marokkaanse familiewet bijvoorbeeld een beperkende en soms onderdrukkende juridische structuur vormt. Iets waar ze los van willen komen.

Wat is volgens u het grootste probleem in onze samenleving betreffende beeldvorming rond de islam?

Er zijn verschillende problemen. Laten we beginnen bij meer algemene, globale problemen. Verschillende conflicten die geopolitiek, militair, economisch van aard zijn en die een ‘islamitisch sausje’ hebben - denk aan de Nigerdelta, denk aan Israël-Palestina, aan Kasjmir en zo meer , worden op een hoop gegooid met internationaal terrorisme (denk aan Bin Laden, denk aan Al Qaeda), en dat wordt dan nog eens op zijn beurt gelieerd met de integratieproblematiek in West-Europa. Zo is het wel makkelijk, hé, want plotsklaps wordt de islam de verklarende variabele. Er zijn dus situaties, geschillen, spanningen of conflicten waar de islam wordt bijgehaald terwijl de aard van het conflict ergens anders ligt. Een bijkomend probleem is dat die fouten niet worden gecorrigeerd door de mensen waarover het gaat, in casu de moslims. De fouten worden veelal aangekaart of gecorrigeerd door intellectuelen die in de feiten losgeweekt zijn van hun vroegere gemeenschap, voorzover die al bestond, maar nooit dus door de mensen zelf. De meerderheid van de moslims zijn zogenaamd ‘gematigde moslims’, en het zou volgens mij niet slecht zijn als we hen wat vaker zouden horen. Het zou voor hen een goede strategie zijn om zichzelf uit de wind te zetten.

Clichématige beeldvorming typeert de islam als niet seculier en dus ondemocratisch. Is het zo gemakkelijk te stellen?

In de loop van de geschiedenis hebben wij in West-Europa een scheiding gemaakt, of proberen te maken, tussen de publieke en de private sfeer, hebben we de rechten van man en vrouw, van minderjarigen enzomeer geseculariseerd - ontrokken aan de religieuze normen met andere woorden. Nu, religie is per definitie een ideeënstelsel dat deze scheiding niet erkent, met als consequentie dat de islam niet seculier is. De profeet Mohammed kwam met een religieuze en politieke boodschap om de Arabische stammen samen te voegen en te consolideren in de context van het toenmalige Arabië. Net zoals Mozes een religieuze en politieke boodschap bracht voor joden. Op Turkije na is er in de meeste islamitische landen geen scheiding tussen religie en staat. Het installeren van een scheiding tussen religie en staat zou immers het begin van het einde betekenen van de legitimatie van bepaalde leiders, een legitimatie die ligt in het feit dat zij zouden afstammen van de profeet Mohammed. Hoewel het secularisme en de islam elkaar per definitie uitsluiten, geloof ik wel dat ‘moslim zijn’ en secularisme elkaar niet uitsluiten, net zoals ‘katholiek zijn’ en secularisme samen kunnen gaan. Het secularisme biedt volgens mij de vrijheid om geloof te beleven op de manier die jou het beste ligt, in de privé-sfeer. Maar zeggen dat de islam of eender welke monotheïstische godsdienst zomaar de greep over de publieke sfeer zou willen of durven opgeven is onzin. Je moet ze ertoe dwingen, een compromis zoeken om het positiever uit te drukken.

Bent u dan van mening dat andere Arabische landen het voorbeeld van Turkije zouden moeten volgen?

Hoe je het ook draait of keert, op een bepaald moment zullen ze wel moeten volgen. Net als de Europese samenlevingen worden de Arabische samenlevingen steeds heterogener en dus ook multireligieuzer en muticultureler. Ik denk niet dat je over een vijftigtal jaar nog over Marokko kan spreken als zijnde een moslimland. Als islamitische landen geen rekening houden met de heterogene samenleving, betekent dit dat ze niet-moslims discrimineren. Het secularisme heft die discriminatie op, dus op een bepaald moment zullen ze wel moeten volgen. Het gaat hier niet om een lineair proces, maar om een interne dynamiek, een compromis dat bereikt wordt tussen de belangrijkste krachten van een bepaald land. En dat compromis zal dan eerder in de richting gaan van antidiscriminatie en persoonlijke vrijheid.

Eerder zei u dat religie tot de privé-sfeer behoort. Wat is uw standpunt tegenover een hoofddoekenverbod dan?

Ik denk dat ik tegenover de hoofddoek twee standpunten kan innemen. Ik kan een standpunt innemen als iemand van islamitische ‘herkomst’, en ik kan een standpunt innemen als burger van deze samenleving, die het beste wil voor deze samenleving. Als iemand van islamitische afkomst ben ik tegen het dragen van een hoofddoek omdat ik het een anachronisme vind. Het is achterhaald omdat het naar mijn bescheiden mening niet zo is dat de hoofddoek een religieus gebod is. Het is erg moeilijk om uit enkele koranverzen af te leiden dat een hoofdhaarbedekkende sluier een verplichting is.

Sinds de wedergeboorte van de islam in de jaren 1970, als reactie op de Iraanse revolutie en het mislukte Arabische nationalisme, maar ook het socialisme, kwam een bepaalde stroming op die zijn wortels heeft in een zeer reactionaire vorm van de islam, die terug te brengen is tot de eerste eeuwen van de islam. Een Arabische renaissance was alleen maar mogelijk als men zou terugkeren naar het Woord van God, en naar een letterlijke interpretatie daarvan. De hoofddoek is een aspect van die neo-islamisering in de Arabische wereld. Dertig jaar geleden droegen vrouwen in Marokko geen hoofddoek. Enkel vrouwen op het platteland, vrouwen die hun haar niet gekamd hadden of vrouwen die in de keuken stonden en wilden vermijden dat er haar in het eten viel - en dit is geen grap - droegen een hoofddoekje, je kent het wel, in een piratenknoopje. Dat is de laatste dertig, veertig jaar veranderd. Dus vanuit die ‘interne’ redenering ben ik tegen het dragen van een hoofddoek omdat ik dag in dag uit zie dat het een seksistische en vrouwenonderdrukkende praktijk is. Maar daarom verbind ik mijn persoonlijke mening nog niet met een hoofddoekenverbod.

De strijd tegen de patriarchale onderdrukkingsmechanismen moet binnen die religieuze groep gevoerd worden. Als burger en zelfs als voorstander van het secularisme ben ik ook niet tegen het dragen van een hoofddoek. Religie kan zich tonen in de publieke sfeer, hoofddoeken op straat kunnen en mogen, maar er moet een compromis worden gevonden om aan te duiden waar de publieke sfeer neutraal moet zijn. Volgens mij kan het ‘hoofddoekenverbod’ in de publieke arbeids- en onderwijssfeer een preventieve maatregel zijn die duidelijk stelt dat godsdienstvrijheid een absoluut recht is, maar dan weliswaar in de privésfeer en een bepaald gedeelte van de publieke sfeer. Dit geldt voor alle religies, of moet voor alle religies gelden. Een voorbeeld: wanneer men werkt voor de overheid en dus de overheid belichaamt in de functie van rechter, politieagent of leerkracht in het publieke onderwijs, vind ik dat men afstand moet kunnen doen van een bepaalde groepsidentiteit. Je moet in je functie afstand kunnen nemen van je ‘moeder zijn’, ‘moslim zijn’, ‘jood zijn’ ‘christen zijn’ ‘homo zijn’ om niet de indruk te wekken dat je zou kunnen discrimineren op basis van een particuliere groepsidentiteit.

Wat vindt u van de reactie van sommige moslims om hun kinderen te weigeren naar school te sturen of te weigeren nog aan de slag te gaan na het invoeren van een hoofddoekenverbod op school of op het werk?

Ik vind dat die reactie bewijst dat de islam en het secularisme niet samengaan. Die mensen zetten de wetten van God boven de wetten van het land waarin ze leven, hun land. Het feit dat ze dan weigeren aan het werk te gaan, of weigeren naar school te gaan, vind ik zeer erg, vooral voor die mensen zelf. Ons onderwijssysteem reproduceert sowieso al ongelijkheid op basis van klasse. Iemand uit de arbeidersklasse zal meer moeite hebben om goede punten te halen dan iemand uit de middenklasse, omdat het onderwijs geschoeid is op de leest van die middenklasse. Als je daarbovenop nog eens onderwijs gaat weigeren op basis van ‘de wil van God’, dan vind ik dat verwerpelijk en dom.

Heeft u hoop voor de toekomst? Bepaalde verwachtingen?

Hoop heb ik niet, verwachtingen wel. Ik verwacht dat het toch nog een generatie gaat duren vooraleer we een oplossing hebben gevonden voor deze problematiek. We leven in een samenleving die in crisis is, België is een immigratiesamenleving geworden, dus het debat zal nog wel een tijdje woeden. Maar ik heb geen hoop voor een goede afloop van dat debat. Hoewel er vandaag een conservatieve wind waait onder islamitische jongeren verwacht ik wel dat de volgende generaties van jongeren meer en meer spontaan hun affiniteit tegenover een allesomvattende islam zullen verliezen. Het laatste wat jongeren in deze samenleving nodig hebben, is een religie die zegt hoe je je moet wassen, hoe je moet vrijen, hoe je je moet kleden, hoe je moet denken enzovoort. Ik denk dat de islam, en hiermee bedoel ik alle stromingen – misschien op het soefisme na, zich intern zal moeten hervormen als ze zowel binnen als buiten Europa een toekomst wil hebben. Het soefisme laat ik hierbij bewust buiten beschouwing omdat soefi’s de rol die spiritualiteit moet spelen binnen een religie begrepen hebben en omdat zij uiterlijkheden zoals baarden en hoofddoeken, maar ook vastgeroeste rituelen de rug toe hebben gekeerd. Ik denk dan ook dat de islam enkel toekomst heeft als hij de richting van het soefisme uitgaat. Zoniet, zal hij niet meer zijn.

Klik hier om het volledige dossier Religie en Beeldvorming te lezen.